Истеҳсолот

Накша:

Шаклҳои асосии хоҷаги (истеҳсолот)
Моҳияти низомҳои иқтисоди марҳилаҳои асосии тараққиёт
Иқтисоди бозори
Иқтисодиёти маъмури-фармонфармои
Иқтисодиёти омехта
АДАБИЁТ
1. Абдусамадов Г. С. Переход к рынку: социалҳнқе аспектқ. – Душанбе, 1996.
2. Исоматов Бобокалон. Асосхои назарияи иктисод. Душанбе. «Паёми ошно», Кисми 1. 2001.
3. Курс экономической теории. Под. общ. ред. проф. Чепурина М.Н. и др. Киров «АСА». 1999 разд. 1.
4. Макконнелл К.Р., Брю.С.Л. Экономикс. М.: 1999. гл. 5, с. 88 – 94.
5. Самуэлҳсон П., Нордхаус В. Экономика. М.: 1999, гл. 2.
6. Фишер С., Дорнбуш Р., ШмалензиР. Экономика. М.: «Дело ЛТД», 1999, гл.15, 18.
7. Экономическая теория (политэкономия). Под. общ. ред. акад. Видяпина В.И. М.: «ИНФРА – М». 1999. гл. 9.

Шаклҳои асосии хоҷаги (истеҳсолот)

Истехсолоти натурали – ин хамин хел намуди истехсолот, ки одамон махсулотро факат барои таъмини эътиечи худ истехсол мекунанд. Ин таърихан якумин намуди истехсолот аз хама хам одди мебошад. Барои истехсолоти натурали аломатхои зерин, ки мохияти муносибатхои хочагиро аен мекунад, хос мебошанд:
1. Истехсолоти натурали – ин системаи сарбастаи муносибатхои иктисоди мебошад. Чамъияте, ки ин намуд хочаги хукмрон мебошад аз вохидхои хочагии зиед иборат мебошад (оила, община). Хар як вохиди хочаги ба ресурсхои истехсолотии худ такҳя мекунад ва худро бо чизххои лозими барои хает таъмин мекунад. Ин хочаги хамаи намудхои хочаги, яъне аз ба даст овардани ашҳе то истехсоли моли охиринро ичро мекунад.
2. Барои хочагии натурали мехнати дасти , ки онро ба гуруххо таксим кардан гайри имкон мебошал, хос мебошад. Дар ин чо иехникаи одди (бел, панчшох) истифода бурда мешавад. Дар ин шароит самаранокии фаъолияти кори паст мебошад, микдори истехсолот кам зиед мешавад.
3. Ба хочагии натурали алокахои бевоситаи иктисоди байни истехсолот ва истеъмол хос мебошад. Ин алока бо формулаи «истехсолот – таксимот — истеъмол» таракки меебад. Яъне моли истехсол кардашуда дар байни хамаи иштироккунандагони аз давраи мубодила нагузашта ба истеъмоли шахси ва истехсоли сарф мешавад. Ин намуд алокаи бевосита ба хочагии натурали мусахкамиро таъмин миекунад.
Дар мамлакати мо истехсолоти натурали дар хочагии шахсии дехконхо ва дар майдончаи наздихавлии шахрвандон таракки ефтааст. Хочагии натурали бо сабаби паст будани самаранокии мехнат, характери таваккуфи дорад.
Истехсоли моли
Истехсолоти моли – ин намуди ташкили хочаги, ки дар он махсулои манвиатнок бари фуруш дар бозор истехсол карда мешаванд. Ба хочагии моли аломатхои зерин хос мебошанд:
1. Ин хочаги системаи кушоди муносибаихои ташкилию иктисоди мебошад. Дар ин чо коргарон моли фоиданокро на барои истеъмоли шахси балки барои фуруши он ба шахсони дигар истехсол мекунанд. Хамаи молхои нав аз сархадди вохидхои истехсоли берун мебароянд ва ба бозор барои таъмин кардани талаботи харидорон равона мешаванд
2. Истехсоли мол ба таксимоти мехнат такҳя мекунад. Тараккии ин хочаги аз дарачаи махсускунии коргарон барои истехсоли молхои алохила ва кисмхои техникаи мураккаб вобаста мебошад. Ин ходиса бо таври объективи бо воситаи прогресси техники ба амал оварда мешавад. Прогресси техники дар навбати худ ба таксимоти мехнат сабаб мешавад. Алокаи бетаваккуфи истехсолоти моли бо таксимоти мехнат, яъне бо прогресси техники – ин яке аз бартарии ин хочаги нисбат ба хочагии натурали мебошад.
3. Ба хочагии моли алокаи гайримустаким байни истехсолот ва истеъмол хос мебошад. Ин алока бо фармулаи «истехсолот – мубодила — истеъмол» таракки меебад. Моли истехсол карда шуда аввал ба бозори ивазшави ба моли дигар (е пул) дохил мешавад ва баъд ба сохаи истеъмол дохил мешавад. Бозор лозим е нолозим будани истехсолоти ин намуд молро тасдик мекунад.
Яъне, хочагии моли – системаи ташкилию иктисоди, ки бо воситаи он прогресси хаматарафаи иктисодиет ба амал меояд. Дар вакти чукуршавии таксимоти мехнат истифодабарии иехникаи имруза хаматарафа такмил меебад. Дар натича меъери истехсоли мол балан мешавад. Бо ерии баландшавии хосилнокии мехнат истехсоли мол ба хар як шахс зиед мешавад. Инчунин намудхои гуногуни мол истехсол карда мешавад, ки он барои ивазкуни ба дигар молхо дар бозор равона карда шудааст.
Сабабхои ба вучуд омадани истехсоли молиро омухтан зарур мебошад. Яке аз ин сабабхо ин пайдошавии таксимоти мехнати чамъияти мебошад. Якчанд намудхои таксимоти мехнат мавчуд мебошанд: байналхалки (байни мамлакатхо), умуми (байни сохахои калони хочагии халк), кисман (таксимшави дар дохили сохахо ва намудхои истехсолот , ягонаги (дар дохили корхона).
Дигар сабаби пайдошавии хочагии моли ин таксимшавии хояагии инсон барои истехсоли як намуди мол мебошад. Ин намуд муносибати ташкили бо таксимоти чамъиятии мехнат илова карда мешавад: инсон як намуди корро интихоб мекунад ва онро ба фаъолияти мустакил мубаддал мекунад. Ин дар навбати худ вобастагии уро аз дигар истехсолкунандагони мол пурзур мекунад ва зарурияти ивазкунии молро ба дигар мол бо воситаи бозор пайдо мешавад.
Вобаста аз намудхои моликият ва муносибатхои ташкили ду намуди истехсоли моли ташкил мешаванд. Таърихан якум намуд ин хочагии молии одди буд, ки дар он мехнати дасти истифода бурда мешуд. Дар ин холат босабаби паст будани меъери истехсолшавандаи мол ин намуд хочаги ба хочагии натурали наздик буд.
Дар капитализм мавкеи асосиро дар иктисодиет хочагии молии тараккикарда ишгол мекунад. Дар фазаи капитализми классики хочагии молии тараккикарда хаматарафа мешавад. Хамаи неъматхои истехсолшуда ба махсулоти бозори мубаддал мешавад. Мехнати кирокарда шуда объекти хариду фуруш мешавад.

2. Низоми иктисоди – шакли махсуси низоми алокаи байни тавлидгарон ва истеъмолгарони неъматхои модди ва гайримодди ва хизматхо мебошад. Унсурхои асосии ситемаи иктисоди: фаъолияти хоҷагидори, муносибатхои истехсоли, куввахои истехсолкунанда, захирахои иктисоди, имкониятхои истехсоли, натиҷахо ва самаранокии фаъолияти системаи иктисоди.
Яке аз равияхои маънидоду чудокунии низоми иктисоди – ин мутобики сатхи ошкорию кушодии вай мебошад. Аз ин нуктаи назар низомхои зеринро фарк мекунанд:

иктисодиёти пушида
иктисодиёти кушода
Одатан иктисодиёти пушида худро дар сархадхо, марому равиш аз дигаргунихову тагирот хамачониба хифз мекунад.
Мавриди чой доштани иктисоди кушода робитахо кушод ба рох монда шуда, барои харгуна навоварихою дигаргунихо, тагирот имконот фарохам оварда мешаванд. Ингуна низоми иктисодиро харакатноку бо зуди пешраванда мехисобанд.
Дигар равияи чудокунии низоми иктисоди чор навъи вайро мадди назар меоваранд:

иктисодиёти одати
фармони – маъмури
бозори
омехта
Одатан иктисодиёти одати ба тачрибаю равишхои дар тулии карнхои зиёди таърихи андухташуда такҳя менамоянд. Иктисодиёти анъанави дар урфу одатхои аз насл ба насл гузаранда асос меёбад. Ин анъанахо масъалахои чи истехсол кардан, чи тавр истехсол кардан ва барои ки истехсол карданро муайян менамояд.
Номгуи неъматхо, технологияи истехсолот ва таксимот дар анъанахои мамлакат ва миллат асос меёбад. Накши иктисодии аъзоёни ҷамъият бо мерос ва таъиноти синфи муайян карда мешавад. Дар давраи муосир чунин намуди иктисодиёт дар як катор мамлакатхои сусттараккикарда боки мондааст, ки ба ин мамлакатхо прогрессии техники суст ворид шудаистодааст.

Иктисодиёти фармонию – маъмури бошад, амалан зери таъсири бевоситаи сохторхои давлати гирифта шуда, балки ба фаъолияти озодона имкон намедихад. Иктисодиёти маъмури – фармондехи баръакси иктисодиёти бозори мебошад. Иктисодиёти маъмури – фармондехи ба моликияти давлати ба хама захирахо асос меёбад. Аз ин ҷо бармеояд, ки хамаи карорхои иктисоди аз тарафи давлат бо воситаи банакшагирии маркази (план директива) кабул карда мешавад.
Албания, Куба.

Иктисодиёти бозори бо моликияти хусуси ба захирахо, системаи бозорхо ва нарххо барои муайян намудани фаъолияти иктисоди ва идора кардани он асос меёбад.
Масъалахои чи истехсол кардан, чи тавр истехсол кардан ва барои ки истехсол кардан бо воситаи бозор, яъне бо нарх, фоида ва зарархои субъектони хоҷагидори муайян карда мешавад.
Дар чунин системаи иктисоди хукумат (давлат) ба иктисодиёт дахолат намекунад. Накши давлат ба химояи моликияти хусуси ва ҷори намудани конунхо махдуд карда мешавад, ки фаъолияти бозорхоро таъмин менамояд.
Дар низоми бозории иктисодиёт хочагихо ва дигар субъектхои бозор бе дахолати бевоситаи давлат озодона фаъолият мебаранд ва имконоти инкишофи иктисоди бехтару зиёдтар бар нафъи ривочи иктисод ва бехбудии мардумон истифода мешаванд. Хамчун намунаи иктисоди бозори иктисодиёти ИМА дар рузхои мо хизмат карда меоянд.

Иктисодиёти омехта истифодабарии накши танзимии давлатро дар назар дорад. Сохибкорон ва коргарон аз як соха ба сохаи дигар бо икдоми худ харакат мекунанд. Давлат сиёсатхои зиддимонополи, ичтимои, фискали, монетари ва ғайрахоро амали мегардонад, ки барои рушди иктисодии мамлакат ва баланд намудани сатхи зиндагонии ахоли мусоидат менамояд.
Дар ҷахони имрeза бисёр моделхои иктисодиёти омехта мавҷуданд. Масалан, системаи шведи, ки дар он сиёсати ичтимои мавкеъи марказиро дорад. Модели япони бо тараккиёти банакшагирии индикативи (тасияги) машхур аст.
Дар иктисоди омехта бошад усулхои демографию хамчояи давлатии фаъолияти иктисод пайваста истифода мешаванд. Аз ин боис самараи иктисодиёт нисбатан баланд Буда метавонад. Зеро, Ки масорифоти пешакди (трансаксиони) кам хохад буд. Барои самарабахшии иктисодро муайян сохтан масрафу даромади омилхои истехсолот (мехнат, сармоя, масолеху ашъе) ва дигархоро ба назар мегиранд. Мувофики хисобхои иктисоддонон холо самараи баланду хосилнокии дилхохи мехнатро низоми иктисодии омехтаву озод таъмин карда меояд. Давлат дар равишхои иктисоди накши намоёнро сохиб аст. Вай дар таксиму аз нав таксим кардани хиссаи намоёни даромади миллии мамлакат ширкат меварзад. Илова бар ин чорахои зиёди самарабахши ичтимои пеш гирифта мешаванд. Ин чорахоро амалан ба бехбудии таъминоти ичтимоию зиндагонии мардумон, пешниходи хизматхои ройгону бепули чамъияти, хифзи тандурусти, хизматхои маорифу фарханги нигаронида шудаанд. Хамчун намуна иктисодиёти ИМА, Шветсия, Олмон ва дигархо хизмат мекунанд.

Давраи муосир бо мавҷудияти системахои иктисодии гуногун тавсиф карда мешавад, ки барои таснифоти онхо муносибатхои гуногун истифодабурда мешаванд. Дар назарияи иктисоди муносибатхои форматсиони ва тамаддуни (сивилизатсиони) васеъ истифода мешаванд.
муносибати форматсиони имконият медихад, ки конуниятхои зиннахои инкишофи ҷамъият ба панҷ тарзи истехсолоти модди ҷудо карда шаванд (ҷамъияти ибтидои, ғуломдори, феодали, капиталисти ва коммунисти). Ин муносибат ба таълимоти марксисти хос аст.
К. Маркс асосан се форматсияи калонро ҷудо мекард:

форматсияи аввалин, ки ба он ҷамъияти ибтидои ва тарзи истехсолоти осиёги мансубанд;
форматсияи дуюм ба моликияти хусуси асос ёфтааст (ғуломдори, феодали, капитализм);
форматсияи сеюм, коммунисти, ки бартарф намудани моликияти хусусиро дар назар дорад ва аз якчанд тарзхои истехсолот ва аз ду фаза иборат аст. Фазаи пасттарин сотсиализм ва дуюм коммунизм.
Имрeзхо ҷудо намудани панҷ тарзи истехсолот шубхахои зиёдеро ба миён овардааст, зеро он на ба хама мамлакатхо хос аст. Ба акидаи аксарияти иктисодчиён, чунин муносибат танхо ба мамлакатхои Европаи ғарби хос аст. Бинобар хамин дар адабиёти иктисоди дигар муносибатхо тахлил карда мешаванд. Яке аз ин муносибатхо назарияи тараккиёти сиклии ҷамъият, ё ин ки муносибати тамаддуни мебошад.
Мувофики ин назария хафт тамаддунро аз хамдигар ҷудо мекунанд: неолити, давомнокиаш 30–35 аср; ғуломдори – шарки (асри биринҷи), давомнокиаш 20-23 аср; антики (асри охан), давомнокиаш 12-13 аср; феодалии ибтидои, давомнокиаш 7 аср; тоиндустриали, давомнокиаш 4,5-2,5 аср; индустриали, давомнокиаш 2-3 аср; пасазиндустриали, давомнокиаш 1-3 аср.

Бояд кайд намуд, ки ин назария ба ҷамъият имконият дод, ки ба ҷараёнхои дар дунё ба амал меомада, кулан ба тарзи дигар назар намояд.