Комплекси аграри — саноати (кас)
Тавсифи умумии комплекси агросаноати (КАС).
Вазифахои асосии сохаи кишоварзи, ин ахолиро аз махсулотхои озукавори ва саноатро аз ашёи хом таъмин намудан аст.
Хочагии кишлок 48,1% хачми умумии махсулоти мамлакатро истехсол мекунад. Ба ин соха 14,9% фондхри асосй, 21,6% фондхри асосии истехсолй, 60 % ахрлие, ки дар иктисодиёти чумхурй машгуланд, рост меояд.
Дар солхои собик. Хукумати Шуравй хочагии кишлоки Точикистон аз сохаи кафомондатарин ба яке аз сохахри тарами кардаи мамлакат табдил ёфт. Точикистон 0,64% территория ва 1,0 % ахрлии ИДМ-ро дар бар гирифта, 1, 1 % хачми умумии махрулоти хочагии кишлок. онро истехсол мекунад. Вазни киёси чумхурй дар истехроли баъзе намудхри махрулотхри кишоварзй хело баланд хает. Чунончй, дар Точикистон 11% пахта (аз чумла 26,6% пахтахри машинах) 1,5% сабзавот, 2,3% мева, 2,6% ангур ва 3,6% равгани растанй, 1,7% консерваи меваю сабзавот, кариб 60% равгани герани ИДМ истехрол карда мешавад.
Дар натичаи бар хам хурдани давлати пуриктидори Иттихрдй Шуравй чун дигар сохахри хочагии халк, сохаи хочагии кишлоки мамлакат низ руй ба танназул овард.
Махсусан чанги шахрвандй, ки асосан нохияхри водии Вахш, Хисор, Рашт ва дигар минтакахри аз чихати кишоварзй инкишоф ёфтаро фаро гирифта буд, ба ин соха зарбаи нихрят вазнин зад, ки таъсири он то хрл дида мешавад. Дар солхри мустакилият дар сохтори хочагии к,ишлок, тагиротхри куллй ба амал омаданд.
Дар баробари — совхозхр ва колхозхр, ки пеш шаклхри асосии корхонахри кишоварзй буданд, шаклхри нави корхонахри кишоварзй ба монанди корхонахри байни хочагии кишоварзй, хочагихри дехкрнй, арендахри коллективй ва гайра ташкил карда шудаанд.
Хачми махсулотхри кишоварзй дар ин солхр хеле кам шуд. Агар дар соли 1991 хачми махсулоти кишоварзй 2857081 хаз. сомониро ташкил карда бошад, соли 2003 ин ракам ба 1962256 хаз. сомонй расид, ки ин нисбат ба соли 1991 8948хаз. сомонй камтар шудааст. То соли 1997 дар сохаи кишоварзй пастшавии хачми махрулоти чамъиятй ба назар мерасид ва минбаъд (аз соли 2000) як катор пешравихр мушохида шуда истодааст.
Дар баробари омилхри иктисодй, ки дар солхри охир ба пешравии сохахри кишоварзй таъсир расонданд, шароити табии низ роли мухимро бозиданд. Чи хеле, ки маълум аст, шароитхри табии дар солхри охир барои инкишофи хочагии кишлок, Точикистон дар аксарияти солхр мусоид мебошад.
Иклими гарм барои парвариши яке аз зироатхри асоси-пахта ва дигар сохахри растанипарварии гармидуст хеле мувофик, аст. Шароити табии Точикистон имконият медихад, ки дар як сол дар водихр аз баъзе намудхри зироат ду се маротиба хрсил гирифта шавад.
Куллахои бо барфхои доимй ва яхбандй пушида шуда, сарчашмахри асосии гизогирии оби дарёхр буда, барои обшор кардани заминхри кишоварзй ахамияти калон доранд. Хочагии кишлоки мамлакат ба об эхтиёчи зиёд дорад. Аз 738,5 хрзор га замини кишт 720 хазор гектараш замини обй мебошад. Барои нашъунамои зироати пахта бо хисоби миёна ба хар гектар. 8000 м3 об ё худ 800 мм борон лозим аст. Чоряки ин талабот аз хисоби бориш ва бокимондаи он аз хисоби оберни сунъи крнеъ гардонда мешавад.
Дар баробари об, барои хочзгии кишлок. хрсилхезии хок низ ахамияти калон дорад. Хокхои Точикистон аз чихати хусусиятхри табииашон он кадар силхез нестанд. Хоки Точикистон асосан хоки хокистаранг буда, факат дар доманакуххр ва миёнакуххр хоки сиёхтоб ва чигарранг ва дар баландкухи бошад, хокхри камхрсили марчонию биёбонй дида мешаванд.
Аз хамин сабаб дар заминкой киштзори кишоварзии Точикистон истифода бурдани иурихри органики ва минералй ах.амияти мухим доранд.
Хулоса, хочагии к.ишлок. нисбат ба дигар сохахри хочагии халк, аз шароитхри табии вобастагии калон дорад. Иклим, хок, об омилхри асосй мебошанд, ки ба Чойгиршавии соахои кишоварзй таъсирй калон мерасонанд. Мухрфизати табиат, окилона истифода бурдани захирахри об, пешгирикардани (эрозия) шусташавии хок ва риоя намудани системаи окилонаи обёрй ва системаи киштгардон омилхри асосии тарак,киёти сохаи кишоварзй мебошанд.
Хусусиятхо ва омилхои чобачокунии сохахои хочагии кишлок, Яке аз мухимтарин хусусияти хочагии кишлок аз он иборат аст, ки воситаи асосии истехсолот, ин замин мебошад. Агар замин дуруст истифода бурда шавад, хосилхезии он баланд мешавад, хол он ки дигар воситахри истехсолот соида шуда ва иваз намудани онхрро ба воситахри итехсолоти нав хатман лозим меояд.
Замин, инчунин мухимтарин омили комплекси табиат баромад мекунад ва дар чобачокунии истехсолоти хочагии кишлок, таъсири калон мерасонад.
Зироаткорй ва чорводорй дар алокамандии зич ба Хамдигар инкишоф ёфта, ва таносуби дурусти байни ин ду сохахри асосии хочагии кишлок,, хамчун омили асос пешравии инкишофи истехролотй ин соха мебошад.
Зироаткорй чорводориро бо хурок таъмин намуда, ва аз тарафи дигар хамчун базаи хурока дар аксарият маврид дарачаи тарак,киёт вачрйгиршавии чорводоириро муайян менамояд.
Чорводорй, дар навбати худ, дар таракиёти зироаткорй таъсири назаррас дорад ва истифодабарии нурихри органики дар зироаткорй яке аз шартхри мухимтарини баланд бардоштани хрсилнокии ин соха мебошад.
Махсусгардонии зироатхри хочагии кишлок; ва намудхри чорво дар микёси нохияхр бо назардошти шароити хоку иклими махал ва омилхри иктисодй ахамияти мухим дорад. Хочагии кишлок; дар хар нохия барои истехроли махсулоти зарури вобаста аз тараккиёти дигар сохахр махсусгардонда мешавад. Хочагии кишлок; ба ду сохаи калон, таксим карда мешавад: зироаткорй ва чорводорй.
Зироаткорй ба сохахри зерин такрим мешавад хочагии галлакорй, истехсоли зироатхри техники, картошкапарварй ва сабзавоткорй, меваю ангурпарварй, истехроли зироатхри хуроки чорво ва гайра.
Ба хиссаи зироаткорй соли 2000 кариб 82,0 % хачми умумии махсулоти хочагии кишлоки мамлакат рост меомад.
хар яке аз зироатхри хочагии кишлок, шароитхри гуногуни табииро талаб мекунанд. Масалан, давраи нашъунамои чавдор-100 руз, чуворимакка 100-160 рузро талаб мекунад. Цамъи умумии талабоги х,арорати муътадил барои парвариши чавдор 1000-1100 °С, пахта-1000 °С бояд ташкил дих,ад. Шолй ва пахта-зироатхри ба об серталаб буда, арзан бошад ба об талаботи кам дорад.
Кисми зиёди зироатхри галладона ва техники обталаб мебошанд.
Зироатхри галладонагй. Хочагии галладона яке аз мухимтарин сохахои зироаткорй мебошад. Майдони умумии
зироатхри галладонагй ва лубиёгй соли 2003-404, 6 хаз. га ташкил карданд, ки аз он майдони кишти гандум-334,9 хаз. га, чав-37,5 хаз. га. шолй-11,4 хаз. га. зироатхои лубиёгй 11,4 хаз. гектарро ташкил доданди
Майдони кишти галладона дар чумхурй соли 2003 нисбати соли 1991-172,9 хаз. га. зиёд шуд. Истехсоли галла дар хамин давра дар хамаи хочагихо ба 580,1 хаз. тонна афзуд. Афзоиши истехсоли умумии галладона асосан бо рохи интенсивй, яъне зиёдшавии хрсилноки аз хар гектари замини киштзор таъмин карда шудааст.
Хрсилнокии зироатхри галладона соли 2003-ум ба хисоби миёна аз хар як гектар 19.9 центнерро ташкил намудааст, ки ин нисбат ба соли 1991 6,8 ц/га зиёдтар мебошад. Пешравихои ин соха асосан ба ташкили хочагихои дехкрнй алокаманд мебошанд. Бо фармонхри Президенти Чумурй дар хамин давра садхр гектар заминхри доманакухдо ва заминхои лалмй, ки асосан хамчун чарогохи истифода мешуданд, ба дехкнон дода шуданд. Ин имконият дод, ки дар ду- се сол истехсоли галла ба тарзи кулли зиёд карда шавад. Минбаъд зарур аст ки дар ин заминхр корхри агротехники, истифодаи тухми серхрсил, истифодаи нурихри минералй ва дигар чорабинихои ба рох, монда шаванд, то ин ки хосилнокии зироатхои галладонагй баланд бардошта шаванд. Ин барои чумхурии мо нихрят зарур аст, чунки фонди заминхри кории хочагии кишлок; ба сабабхри гуногун (сохтмони манзилгохои корхонахр, рохдо ва гайра) сол аз сол кам шуда истодааст. Точикистон хамаи имкониятхои дорад, ки ахолии мамлакатро дар солхри наздик бо махсулотхои галладонагй пурра таъмин намояд.
Зироатхои техники. Аз зироатхри техники дар Чумхурии Точикистон асосан пахта, лаблабуи канд, тамоку, геран, кишт карда мешаванд. Майдони умумии кишти зироатхои техники соли 2003-ум 35,0% майдони умумии кишти чумхуриро ишгол намуд. Дар соли 2003-ум замини кишти зироатхри техники 319,1 хаз. га. ташкил доданд, ки
нисбат ба давраи соли 1991 9,0 хаз. га зиед шуд Пахта зироати асосии техникии дар чумхурий мебошад. Маидони умуми кишти пахта соли 2003-ум 284,4 хаз. га. ташкилдод, ки ин 32,1% майдони умумии кишти зироатхои чумхуриро ташкил намуд. Пахтакорй дар Чумхурии Точикистон яке аз сохахои сердаромадтарини хочагии кишлоки мамлакат ба
хисоб меравад.
Аз як тонна пахта зиёда аз 3 хазор м. матоъ, 100 кг равган, 150-300 кг кунчора ва бисер дигар махсулотхо гирифта мешавад. Умуман аз пахта зиеда аз 75 хел махсулот тайёр кардан мумкин аст. Дар солхои Хокйшяти Советй, Чумхурии Точикистон дар байни панч чумхурии пахтакор аз чихати чамоъоварии пахта дар чоисеюм ( пас аз Узбекистон ва Туркманистон) ва аз чихати хосилнокии пахта аз хар як гектар ва чамъоварии пахтай махинах чриякумро ишгол мекард.
Солхои чанги шахрвандй ва минбаъда ба ин сохаи асосии хочаги халкй Точикистои зарбаи сахт задашуд.
Хосилнокии пахта аз 30-35 ц/га солхои 80-ум ба 19,0 ц/га. паст фуромад. Кам шудани майдони кишти пахта ва кам шудани хосилнокй боиси пастравии сохаи пахтакорй дар чумхури гардид.
Оиди чамъоварии умумии пахта ракамхои зерин шахрдат медиханд. (ба хисоб хазор тонна);
Чадвали № 16.
| Истехсоли пахта дар Чумхурии Точикистон | ||
| Солхр | Хамаги Пахтай хом | аз он чумла пахтай мах,инах |
| 1991 | 819,6 | 19,4 |
| 1998 | 383,7 | 30,0 |
| 1999 | 313,1 | 21,0 |
| 2000 | 335,4 | 34,0 |
| 2001 | 452,7 | 60,0 |
| 2002 | 515,5 | 114,1 |
| 2003 | 537,4 | 60,7 |
Сабабхои асосии паст шудани чамъоварии пахта, ин аз як тараф кам шудани майдони кишти пахта бошад, аз тарафи дигар нарасидани нурихри минералй, паст шудани, сифати тухмй, инчунин паст шудани дарачаи агротехникаи зироат, дар сари вакт надодани об ва паст шудани хавасманднокии пахтакорон буданд. Факат пас аз хотима додан ба хамин камбудихр пахтакорй боз ба сохаи сердаромадтарини хочагии халки мамлакат табдил меёбад.
Пахта асосан дар заминхри обёришаванда ва минтакахри гарм нашъунамои хуб меёбад.
Дар Точикистон кишти пахта дар Точикистони Чануби-Гарбй, Шимолй, махсусан дар кисми водии Фаргона, даштхри Дилварзину, Мирзочул, инчунин дар водихри Вахшу Вахдат, Хисор Кизилсу хеле хуб нашъунамо меёбад. Дар водихри гарми Вахшу Крбодиён пахтай кишматбахри махинах кишт карда мешавад. Дар оянда истехроли пахта сол аз сол зиёд мешавад, зеро барои соха заминай мустахкам пешбинй шуда истодааст.
Тамокукорй — хамчун зироати техники дар чумхурй нисбатан камтар пахн шудааст. Тамоку асосан дар заминхри доманакуххр ва хамвории обёришавандаи Зарафшон, Помири Fapби кишт карда мешавад.
Нохияхои асосии тамокукорй нохияхри Панчакент, Айни, Мастчохи кухй, Помири Гарбй (нохияхри Ишкошим, Рушон ва гайра) мебошанд.
Дар Точикистон парвариши растанихри равгани эфирдор низ дида мешаванд. Ин зироати геран мебошад, ки асосан дар нохияхри Турсунзода ва Кумсангир парвариш карда мешавад. Дар ин ду нохия хочагии махсуси геранпарварй ташкил карда шудааст, ки асосан ба парвариши геран махсус гардонда шудаанд. Барои таракдии минбаъдаи ин сохаи сердаромад ба гайр аз риоя намудани талаботхои агротехники, инчунин базаи коркарди онро низ ташкил кардан ба максад мувофик, хает. Алхрл вазияти ин соха он кадар ба талабот чавобгуй нест. Оиди
таракиёти ин сохаи сердароамад дар оянда чорабинихои зарури дидан зарур хает.
Загири — кутохяах — низ яке аз зироатхри техники буда, асосан аз он равган истехсол карда мешавад. Равгани загир хуштамъ буда, дар баъзе холатхр хамчун дору истифода бурда мешавад. Агарчанде, дар гузаштаи на он кадар дур ин зироат он кадар машхур набуд, аммо аз дар соли 2003 нисбат ба соли 1991 кишти зироати загири равгандиханда 3,8 хаз. гектар ба 21,1 хаз. гектар расонида шуд, ва ё худ дар ин давра кишти ин зироат кариб 6 маротиба афзуд. Холо дар чумхурй равгани загир асосан дар чувозхонахои шахей тайёр карда мешавад. Бинобарин оиди истехсоли он маълумоти пурра ёфтан мумкин нест. Дар оянда барои васеъ намудани кишт ва афзоиши истехсоли махсулоти равгани хуштамъи загири, бояд андеша кард, чунки талабот ба равгани ин зироат сол аз сол афзуда истодааст.
Кишти ин зироатор дар оянда дар заминхои лалми доманакуххо дар нишебихои куххо асосан дар митакахои. Кулоб. Рашт. Хисор вадгар нохияхо чогир намудан баори баллад шудании хосинокии ин зироат сабаб шуда метавонад. Махзшарохитхои табий хок иклим ва дигар шаритхои ба ин зироат муофик. Дар ин митакахо мавчудан. Бо тараккиети ин соха истифодабари равган вай дар саноати кимие чарму пойафзол собунпазй лаку ранг ва когаз низ васеь хохад шуд. Кунчорае ки пас аз кашидани равган мемонад хуроки сергизо барои чорво махсусан чорвои калони шохдор мебошад. Дар чумхурй ба максади зиед намудани хосилнокии загир бисер тадкикотхои илмй аз тарафи олимон гузаронида истодаанд. Алохл навъи тухум баланди загиро кутохнах кор кард шудааст ва аз чихати тухуми баландсифатит загир. Точикистон дар даври. Хукмати. Шуравй чои намоенро ишгол менамуд.
Зироатихои сабзавоту полизй. Шароитхои табии Точикистон баори парвариши зироатхои сабзавотту – ползй нихоят мувофик аст. Помидор, бодринг, харбуза, тарбуз, каду, забзй, пиез, карам ва гайра хуб забзида хосили баланд медихат, растанихои сабзавоти полизй, талаботи ахолии ва соноати касерваро пурра таъмин менамояд ва як кисми ин мухсолотхо ба хорича содир карда мешавад.
Ба максади хушсифат таъмин кардани ахоли ва саноати хуроковорй ба махсулотхои зирохатхои сабзовоти полизй тадбирхои зеринро гузаронидан лозим аст:
-мустахкам намудани базаи моддй техникй ва гузаронидани корхои илмй-тадккикотй;
-махсулотхои ин зироатро сари вакт чамъоварй намудан;
-дар кошондани махсулот аз куттихои махсус истифода бурдан;
-таъмин кардани коркорди махсулотхои сабзовот ва фуруши он.
Тахлили ракамхои зерин нишон медиханд, ки ташкили усулхои нави хочагидорй ва тараккиети хочагихои дехкони боиси сол аз сол зиед шудани майдонхои кишки сабзовод гардидааст. Масалан,соли 1991 майдони умуми кишти сабзавотй 28,0 хаз,
гектарро ташкил намуда буд. Соли 2003 ин ба мйдони 30,2 хаз, гектар расонда шуд, ки нисаб ба соли 1991 2,2 хаз, гектар зиетар мебошад.
Картошкапарварй дар солхои охир низ хеле равнаку ривоч ефт. Дар соли 2003-ум майдони умуми кишти картошка 26,0 хаз. гекторро ташкил намуд, ки ин нисаб ба соли 1991 13200 гектар зиед мешавад. Дар хамин давра хосилноки зироати картошка аз 141,0 ц/гек .Дар соли. 1991 ба 177.4 ц/гек. Дар соли 2003 расид. Дар шароити чумхурии мо бо назардошти риоят намуди тадбирхо дурусти агротехники ва таъмин намуди техники аълосифат хосилноки дар яки гекторро то 200 центр расонида мумкин аст. Дар баъи хочагихои пешкадам нохияои рашту чиргатол то 300-350 ц/га. Картошка чмъовари карда шуда аст. Минтаахои асосии картошка парвари грухи нохияои рашт.(нуробод. Рашт. Точикобот. Чирголотол) як катор нохияои водихии хисор. Помир гарби. Нохияхои кухсори минтака кулоб ва кухистони масчох ба хисоб меравад. Ин минтакахо дар оянда ба бази ососии картошка парварии. Мавлакат табдил хоат ефт олимон чумхурии мукаррар карда Ки ташкил дурусти татбирхо агротехники. Таьмин намуд ба тухумии аьлосифат. Гузаронидани корхои илми –тадкикой бо назардошти шаоритихои иклимй ва таркиб хок дурусти чогир намудани зироати картошка дар мвалакат ва ташкил самароноки мехнат. Имконияти медихат ки дар оянда наин ки талаботи худ балки як кисм онро махсусан тухми аьлосифати картошкаро ба хорича бароран барои дар амали татбик намудани ингуфтахо хамаи шароити муайе мебошад. Ракамхои зерин исботи гуфтахои боло мебошад.
Истехсоли картошка дар солихои 1991-2003-ум
1991-180.9 хазор тонна.
1999-239.2 хазор тонна.
2000-303.2 хазор тонна.
2003-473.5 хазор тонна.
Дар соли 2000-ум истехсоли катошка нисбат ба соли 1991 122300 тона афзуидааст. Соли 2003 нисбат ба соли 2000 истехсолои картошка 170300 тонна афзуд дар оянда катошка парварй ба яки аз сохахои сердаромади чухурй табдии хохад ефт.
Боги токпарварй. Сохахои богу токпарварии. Чумхурии Точкистон барои ахолии мавлакат мевахои ва мекунад.махсулотхои сохахои богу токпарварй на факат барои тамин намудани талаботи ахолй боги ангуру мевахои хуштаъи тару тоза балки саноати хурок вории мавлакатро низ бо ашиеи хом тамир мкунад фолиети соаххахи саноати косрвахои мевагию шаропазирои бе ашиеи хом ки масулотхои хчагии кишолк мебошанд тасавур кардан мумкин нест.
Майдонхои кишти богу такпарварй дар Точикистон
(солхои 1991- 2003)х
Чадвали №17.
| 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2003 | |
| Замини нихолхои мева ва буттамева (аз чумла читрусй)-гектар. | 78.7 | 80.4 | 84.7 | 85.1 | 71.0 | 74.4 | 77.4 | 76.0 | 78.6 |
| Токзори гуногун (-гекар) | 39.0 | 39.4 | 39.2 | 39.0 | 38.1 | 34.3 | 34.9 | 35.8 | 34.4 |
Омори солонаи. Чумхурии Точкистон. Душанбе. 2001 с.212. 2004с. 214с.
Шароитхои сиёсию иктисодии солхои охир ба пешравии сохахои богу токпарварй хеле таъсири мусбй расонд. Майдони кишти мевахо дар соли 2003-ум нисбат ба соли 1991-ук кариб ки бе тагир мондааст.
Мавзеъхои асосии богу токпарварии чухурй дар нохияхои тобеи чумхурй (Хисор. Шахринав. Вахдат. Файзобод. Рашт. Точкобод). Дар вилояти. Сугд. (Хучанд. Исфара. Мстаравшан. Конибодом. Панчакент). Инчунин дар митакаи Кулоб ва води Вахш чогир шудаанд.
Дар оянда тамоми имконияти барои рушди богу токпарварй дар мамлакат аз хисоби заминхои обию лалмй мавчуданд зиёд намудани хосилнокии хар як гектар ба максади пурра таъмин намудани талаботи саноати консерваю шаробпази бо ашиё хом имконият доранд.Баъзе махсулотхои мева махсусан мевахои субтропикирро берун аз дохили чумхури ба фуруш баровардани имконпазир хаст. Зиёд намудани истехсоли мевахои донакдор ав хушкмева (кишмиш мавиз зардолу себ ва гайра) махсусан дар кисми шимолй ва нохияхои тобеи чумхури (водихои Хисор ва Рашт) минтакахои кулоб Вахш имконият медиханд ки як кисми махсулотхои сохахои бог ток парварй ба бозори чахонй барои фуруш содирот карда шаванд. Ин ба мустакам шудани иктисодиёти мамлакат умуман вабаъзе митакахои алохида он сабаб шуда метавонад.Майдонхои богу токзорхоро дар заминхои обию лалмии вилояти хатлон (махсусан дар минтакаи кулоб) водихои хисору рашт бунёд карда хоханд шуд.
Зироатхои хуроки чорво. Зироати хуроки чорво зиёда аз 11.4 фоизи тамоми замини кишти чумхуриро ишгол кардааст.Сохои чанг шахрвандй ва минбаъд саршумори чорво хеле кам шуд ки ин боиси кам шудан замини кишт зироати хуроки чорво гардид. Масалан тамоми замини кишти зироати хуроки чорво соли 1991-226.6 хазо кам ташкил карда бошад. Соли 2003-ум ин нишодиханда ба- 96.1 хазор гектарро ташкил дод ки ин нисбат нисбат ба соли 1991-ум зиёда вз ду маротиба камтар аст. Ин холат боиси кам шудани махсулотнокии хамаи намудхои чорво дар тамоми митакахои чумхурй гардид. Аз 96.1 хазор кам замини зироат хуроки чорво 42.4 хазор кам он ба хиссаи майдони кишт алафхои яксола (аз он чумла кишти тирамохи барои хуроки тару тоза) 3.6 хазор кам ба хиссаи майдони кишти алафхои бисёрсола(аз чумла кишти тирамохи барои хуроки тару тоза) 11.4 х. га. Ба хиссаи кишти чуворимакка барои силос ва хуроки тару тоза (бе чуворимакка) 0.4 хазор кам кишти лаблабун канд барои хуроки чорво рост меояд. Яъне дра таркиби тамоми замини кишти зироатй хуроки чорвр ба хиссаи алафхои яксола ва бисёрсола зиёда аз 77.0% майдони умуии кишти рост меояд. Ба хиссаи бокимода намудхои зироати хуроки чорво махсусан хурокхои сергизо (силос чуворимакка лаблабун канд) 23% хамаи майдонихои замин кишти зироати хуроки чорво рост меояду халос ки ин албатта нокифоя мебошад. Ба максади дар оянда зиёд намудани масулотнокии чорво махсусан истехсоли шир хиссаи маидонхои кишти хурокхои сергизои чорво бояд зиёд карда шаванд. Чорводорй. Чорводорй ба сохахои зерин таксим мешавад. Чорвои уалони шохдор (равияхои шир гуштй гуштй ширй ширй ва гуштй), гусфандпарварий (гусфандхои зотхои гуштй равган-пашм махинпашм ва ниммахин пашм гушту равган карагуилй) буз парвари (затхои бузхо ангорй) аспарвари паррандапарварй кирматпарвари, замбури асалпарварй, мохипарварй, парвариши хайвонои муйдар ва гайра.
Чорводори дар тоджикистон аз чихати ахмияти иктисодии хурд сохаи дуюми хочагии кушлок буда, соли 2003 ба хисаи масулоти он 22,7 % масулоти умуми хочаги кушлок рост меояд. Дар баъзе хочагихои минтакахои курсори мавлакат чорводори сохаи асоси хочаги кушлок ба хисоб меравад.
Дар солхои чанги шарванди ба сохаи чорводори зарари калон расида шуд.Саршумои чорво хеле кам шуд, ки ин як аз сабабхои асоси кам шудани махсулоти асосии он гарди. Оиди холати саршумори чорвори дар тамоми катигорихои хочагихои ракамхои зерин шаодат медихант:
Чадвали №19
Саршумори чорвои масулноки дар хама категоряхои хочагихои
(то – 1 январ; хазор сар)
| 1992 | 1993 | 1994 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2003 | |
| Чорвои калон | 1390.7 | 1246.1 | 1250.2 | 1103.5 | 1050.2 | 1036.9 | 1036.7 | 1061.7 | 1218.9 |
| аз чумла модгоаихои | 585.9 | 544.3 | 559.7 | 525.0 | 512.5 | 523.0 | 529.5 | 551.7 | 636.2 |
| хуг | 128.2 | 55.7 | 45.7 | 2.1 | 1.2 | 1.2 | 1.1 | 0.6 | 0.5 |
| гусфанд | 2484.2 | 2237.4 | 2080.5 | 1650.2 | 1554.0 | 1494.3 | 1472.3 | 1477.9 | 1672 |
| буз | 870.8 | 845.7 | 825.2 | 687.6 | 667.6 | 701.3 | 705.8 | 743.8 | 919.8 |
| асп | 52.6 | 48.6 | 54.9 | 63.9 | 65.8 | 67.1 | 71.7 | 71.7 | 73.7 |
| мург | 6586.4 | 2786.5 | 2951.3 | 198.0 | 563.9 | 675.4 | 770.9 | 1061.5 | 1878.8 |
Х) омори солонаи чумхурии Тоджикистон. Душанбе 2001 с. 218; 2004 с. 220.
Саршумрои чорво махсулнок дар корхонахои кишоварзй
(бе ахолй; то 1январ:хазор Сар)
Чадвали № 19
| 1992 | 1993 | 1994 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2003 | |
| Чоровои калон | 515.0 | 402.5 | 354.3 | 207.2 | 174.3 | 159.7 | 147.7 | 134.2 | 114.2 |
| аз чумла модаговхо | 39.9 | 115.4 | 102.4 | 59.8 | 47.9 | 43.0 | 40.3 | 36.2 | 30.8 |
| хуг | 125.3 | 53.2 | 43.2 | 0.9 | 0.3 | 0.2 | 0.3 | 0.3 | 0.2 |
| гусфанд | 1364.5 | 1170.0 | 1020.2 | 701.9 | 614.4 | 546.5 | 485.4 | 445.8 | 402 |
| буз | 179.1 | 147.7 | 139.3 | 119.5 | 118.2 | 115.3 | 114.3 | 126.7 | 134.9 |
| асп | 35.6 | 30.6 | 30.7 | 25.4 | 22.4 | 21.0 | 20.5 | 19.5 | 16.1 |
| мург | 5864.8 | 2057.5 | 2181.3 | 198.0 | 150.6 | 126.1 | 142.7 | 203.7 | 452.8 |
Факту ракамхои оморй нишон медиханд ки дар дах соли охир (1991-2003) саршумрои хамаи намудхои чорво дар сохахои кишоварзй хеле кам шудааст. Чи хеле ки дар боло каид кардем сабаби асосии ин холат чангишахрвандй ноустувори вазъият дар ин солхо бут махсусан ба сохаи чорво калони шохдор зарби сахт задашуд чке аз сохахои сермахсулоттарин-хугпарварй хамчун сохаи чорводорй тамоман аз баин рафт.
Кам шудани сашумори чорво аз як тараф ва майдони заминхои кишти зироатхои хуроки чорво аз тарафи дигарбоиси паст шудани махсулотноки чорводори гардида. Ин барои паст шудани дарачаи таъмин ахолии аз масулоти чорао ва саноати хуроквори (гушт. Ширй. Ва масулотихои ширй тухм ва гайра) оварда расонд. Барои ба дарачаи соли 1991 расидан тадбирхои зарури дидан лозим меояд. Пеш аз хама базаи хуроки чорво бояд мустахкам карда шуда пеши рохи талаф шудани саршумрои чорво махсусан чорвои наслдиханда гирифта шавад. Бо хамин максад корхонахои кишоварзй ахолй ва хочагихои дехкони барои зиёд намудани саршумори хама намудхои чорво бо роххи гуногнун хавасманд карда шаванд.
Чорвои калони шохдор соахаи асосии чорводорй ба хисоб рафта асосан ба парвариши гов кутос машгул мебошанд. Чорво калони шохдор аз руи равишхои масулотдихи ба чор гурух чудо мешаванд. Инхо:чорвои калони шохдори ширдех гуштй ширу-гушти ва гушти ший ба хисоб мераванд.Дар подаи ширдех асосан зотхои ширй ва дар подаи гушти зотхои гуштй парвариш карда мешаванд. Дар ин подахо махсулотхои асоаи шир ва гушт мебошанд.
Дар подахои омехта ширу-гуштй ва гуштй-ширй за равияи масулот маълум аст ки ё зотхои ширй ваё зотхои гуштй бартарй доранд. Зотхои ширй асосан дар водихо парвариш карда мешаванд.
Максади асоси аз ин гуна чоигир намудан ин дар сари вакт таъмин намудани ахолии шахрох аз махсулотхои тару тозаи ширй мебошад.
Зотхои гуштй ва гуштй-ширй кариб ки дар тамоми мавлакат парвариш карда мешавад.Пусто-гушт шири серравган пашм пуст медиханд дар шароити помир шарки путос барои бар кашидан низ истифода бурда мешавад.
Дар шароити точкистон сохаи мухимтарини чорвои калон шохдор равияи гуштию ширй мебошад.
Дар чумхури барои парвариши зотхои сермахсули чорво калон хамеша тадбирхои зарурй дида мешуд. Солхои хокимияти советй ба чумхури за дигар чумхурихои собик шурави зотхои сермахсули гушту-ширй ва ширу гуштй оварда мешу два гусолахои онхо ба шароити Точикистон мутобик кунонда мешуданд. Масалан саршумори зотхои гуштдеха сафедсари казоки дар он солхо хеле зиёд карда шуд.
Барои халли дурусти ин масъала ба хочагихои деконй ва корхонахо кишоварзи лозим аст ки ташкили дурусти мехнат шакулхои хочагидории нав ва бехтар намудани идоракунии онро таъмин намоянд.
Гусфандпарварй. Масулотхои асосии сохаи гусфандпарварй гушт равган пусти карокулй пашм мебошад.
Дар Точикистон олимон точик бехтар зотхои гусфандонро ихтироъ кардаанд.
Зоти гусфанди хисори аз кадим дар точикистон шухрат дорад.Академик ф.Алиев дар асоси гузаронидани такикотхои бисёрсоли илмиаш бо хамкрои шогирдони худ зоти нави гуштй равган ав пашм дихандаи гусфанди точикй ро ихтироъ кард ки аз чихати вазвин худ дар чахон калонтарин ба хисоб меравад. Дар Точикистон зотхои гусфадори махинпашм ва ниммахинпашм гусфандони дорои пусти аълосифати карокулй ихтироъ чои намоёнро ишгол намуданд.
Точрибахои бисёрсола нишон дод ки дар шароити точикистон парвариши зотхои хисорй чойдорй дарвой мериносй карокулй самараи дилхох медихад. Соли1981 саршумрои гусфандон дар корхонахои кишоварзй(савхозхо колхозхо ва дигар корхонахои кишоварзй)-1364 хазор саршуморро ташкил дод. Хамаин нишондиханда дар соли 1991 1343.2 хазор. Саршумори буд. Яъне дар дах сол (1981-1991) саршумори гусфандон дар корхонахои кишоварзй 20800 сар кам шуд. Дар дах соли охир (1991-2001) саршумори гусфандон дар корхонахои кишоварзй (гайри шахсй)-918.7 хазор. Сар кам шуд.Факат за соли 2000 сар карда афзоиши уствори саршумори гусфандон ба назар мерасад.Дар ин соха дар оянда тадбирхои зарури дидан лозим меояд.
Барои тараккиёти гусфандпарварй дар нохияхои чумхури хамаи шароитхои мавчуд аст.Махсусан минтакахои кусорй мамлакат барои парвариши гусфандон шароити мусоид доранд.Вобаста ба хусусиятхои табий гусфандпарвари дар чарогоххои замистона ва тобистона парвариши мёобанд.Бояд хочагихои махсусгардондаи гусфандпарварй баркарор карда шавад. Оиди зиёд намудани саршумори гусфандон назорати катъии рохбарони хочагихо лозим аст. Павариши гусфандонро бояд дар хама водихои. Хисор .Рашт. минтакахои дарвозу даштичум ховалинг муминободу дангара ва кисми шимолй мамлакат хамчун сохаи сердаромад тараккй додашавад.
Бузпарварй— дар Точикистон хамчкн сохаи иловагй мебошад. Саршумори буз соли 2003-ум 919.8 хазор сарро ташкил намуд. Дар хочагихои деконй ва корхонахои кишоварзй саршумори буз 165.1 хазор сарро ташкил медихад парвариши буз асосан дар нохияхои кухсору водихои хисор рашт помир нохияхои кухии айнй мастчохи кухи вагаира хуб тараккй ёфтааст дар оянда хиёд кардани саршумрои буз махсусан зоти бузи ангорй хело самаранок аст.
Паррандапарварй. Дар солхои 1991-2003-ум шумораи паррандахо дар хамаи сохахои хочаги аз 5864.8 то ба 452.8 хазор Сар расид.Сабабхои кам шудани саршумори паррандахои ин кам шудани хурока аз фаъолият боз монади баъзе фабрикахои алохидаи мургпарварй бесарусомонй дар ташкили мехнат ва идоракунй мебошад.
Дар ояндаи наздик баркарор кардани саршумори паррандахои мустахкам намудани базаи техникй ва хуроки ин соха дуруст ташкил кардани мехнат ва тадбирихои дигар вазифахои асосии рохбарони ин соха мебошанд. Барои дар хама худуди мамлакат тараккй додани ин соха хамаи шароитхои табию-иктисодй ва истсолй мухаиё хаст. Дар шароити хозира ки саршумрои чорвои калон ва бузу гусфандон хеле кам шудаст ва таъмини намудани ахолй бо масулотхои гуштй хеле мушкил шуда истодааст.Ба паррандапарварй хамчун сохаи дар мухлати кутох махсулотдиханда даккати асоси додан лозим аст.
Хукпарварй.Инсоха дар замонхои хокмияти шуравй 21.2%-и масулоти чорводориро медод вале ахол ба нестй расидааст.Саршумори хуг соли 1991-128.2 хазор Сар ва соли 2000 ум то-0.6 ва соли 2003ба 0.5 зазор Сар расида Яъне ин соха хамчун сохаи кишоварзй дар хочагихои декконй аз байн рафт. Ин вазъият андешидани ягон чорабинии мушахасеро талаб мекунад ин соха нисбат ба дигар сохахои чорводорй дар мухлати кутлох ба микдори зиёд ахолиро бо гушти аълосифат ва равган таъмин мекард.Холо дар чумхурии мо одамоне ки гушти хукро истъмол мекунанд кам нестанд. Ин соха хамчун сохаи кишоварзй бояд баркарор карда шавад.
Кирмакпарварй.- Ин сохаи иловагии кишоварзй буда характери мавсимй дорад. Пилла масулоти асосии он буда хамчун ашёи хом барои истхсоли матоъхои абрешимй истифода бурда мешавад. Кирмакпарварй хамчун сохаи кишоварзй сохаи сердоромад буда аммо нихоят мехнатталаб мебошад. Дарпарвариши кирми пилла махсусан дар даврахои 15-20 рузагй истифодаи кувваи коргарй 10-12 маротиба меафзояд. Ин барои самарнок истифодабурдани кувваи коргарй нафакат калонсолон балки чавонон низ имконият медихад.
Замбурпарварй— Ин соха нафакат барои таъмини замбкрпарварон ба махсулоти он-асал балки як кисми махсулоти он барои фуруш ба ахолй пешкаш карда мешавад.Замбурпарвариро кариб дар хама нохияхои точикистон чойгир кардан мумкин аст.Махсусан замбурпарварй холо дар нохияхои рашт истаравшан Панч хисор варзоб хеле никишоф ёфтааст.Мутаасифона ба ин сохаи сердаромад ва хуроки хуштамъ на дар хамаи нохияхои мамлакат диккат медиханд. Замбурпарварони мамлакат аз руи тачрибаи худ хисоб кардаанд ки аз хар як оилаи замбур 15-20 кг асали хушсифат гирифтан мумкин аст.
Хулоса барои замбурпарварй дар Точикистон хамаи шароитхо мусоидат мекунанд киин соха ба яке аз сохахои тахассуси табдил дода шавад.
Асппарварй. Ин соха дар точикистон сохаи кадимтарин мебошад. Асп дар гузашта намуди асосии наклиёт ба хисоб мерафт.Зотхои аспхои точикистон дар пойгахои асптозй шухрати калон доштаанд.Аспро хамчун хайвони корй барои чуфтронй баркашй истифода мебурданд ва холо хам ин сифатхои худро гумм накардааст.Дар точикистон хочагихои махсуси асппарварй вучуд доштанд. Дар баъзе хочагихои аспхои зоти гуштй низ парвприш мекарданд ки барои гушт ва махсулоти гушти (хасиб) истфода бурда мешуданд. Саршумори асп дар хамаи сохахои хочагй соли 1981-34.7 х. Сар соли 1991-52.6х. Сар ва соли 2000-ум 71.7 ва соли 2003 73.7 х. сарро ташкил намуд. Ин факту ракамхои оморй нишон медихад саршумори асп дар мамлакат зиёд аз ду дахсолаи охир (1981-2003) 39.0 хазор сра зиёд шудааст.
Дар точикистон барои мохипарварй харгушпарварй вапарвариши хаивонхои муинадор низ шароитхои мусоид хастанд.Мохипарварй дар нохияи Хочамастон хамчун хочагии махсус таракки кардааст.Чунин хочагихоро дар дигар нохияхои мамлакат ки барои мохипарварй шароит доранд тараккй додан аз ахамият холй нест.
- Географияи сохахое ки КАС— ро ба воситахои асосии истехсолот таъмин мекунанд.
Ба сохахои истхсоли воситахои истехсолот барои КАС сохахои мошинсозии хочагии кишлок тракторсозй комбаинсозй мошинхои махсус барои сохахои гуногуни зироаткорй ва богу токпарварй инчунин мошинхои махсус барои сохаи чорводорй ба монанди тайёр кардани хуроки чорво ширчушй инчунин мошинхои махсуси наклиёти баркашонй инвентарохои тачхизотхои гуногуни хизматрасонии корхои хархела ва гайра низ дохил мешаванд.
Мошинсозии хочагии кишлок дорои сохахои гуногун Буда асосан барои истехсол техникаи коркарди замин чамъоварии хосили зироатхои хочагии кишлок ва дигартехникаю инвентархо машгул мебошанд. Хусусияти чоигиршавии мошинсозии хочаги кишлок ин наздик чойгир намудани корхонахои он ба нохияхои истеъмоли масулоти тайёро мебошад.Дар точикистон барои икишофи саноати истехсоли нурихои минералй шароитхо ба монанди энергияи арзон захирахои об ва гайра мавчуд аст. Иптидои саноати нурихои минерали Вахш (1957) огоз меебад. Заводи нурихои минирали Вахш асосан карбамид истехсол мекунад. Талабот ба карбамид дар нохияхои гирду атрофии ин завод инчунин чумхурихои хамсоя хеле зиед аст. Дар натичаи чанги шахрванди заводи нурихои минерали Вахш хеле вайрон шуда буд. Алхол барои баркарор кардани ин завод аз тарафи Хукуматхои махаллй баъзе тадбирхо дида шуда истодаасд. Баркарор кардани ин завод ба фаъолияти пештара хатмист. Ба фаъолияти пурраи истехсолии ин завод баланд бардоштани хосилнокии сохахои зироаткорй, алалхусус пахтакорй гайри имкон мебошад. Яке аз хусусиятхои чойгир намудани заводи истихсоли нурихои азотй,ин ба сифати ашёи хом истифода бурдани гази табий мебошад.
Хулоса сохаи кишоварзии Точикистон ки сохаи асосии хозиразамон хочагии кишлок бе таъмини нурихои минералй ва захрхимикатхо ки дар баробари дигар омилхои асосии инкишофи сохахои кишоварзй мебошанд, рушди ояндаи хочагии кишлокро тассавур кардан мумкин нест. Бинобарин барои таъмин намудани талаботи КАС аз воситахои истехсолот тадбирхои таъчили дидан лозим аст. Аммо ин рохи ягона нест.
Бояд оиди барпо намудани корхонахои мошинсозии хочагии кишлок истехсоли нурихои минерралй дар дохили мамлакат шароит мухаё карда шавад.
Географияи сохахои коркарди ашёи хоми хочагии кишлок.
Саноати хурокворй дар таъмин намудани ахолй ба махсулотхои озукаворй сахми мухимро мебозад.Саноати хуроквории чумхурй 470 корхонахои дар баланси мустакиил доштаро мутахид намудааст.
Дар хами умумии истехсоли махсулотхои саноати мамлакат хиссаи саноати хурокворй 24.4% хачми махсулотро ташкил медихад.Сохахои асосии саноати хуроквори инхо мебошанд.
— саноати нонпазй;
— саноати равганкашй;
— саноати ордуи ярма;
— саноати консерва;
— саноати шаробпазй ва обхои нушокй;
— саноати гушт ва махсулоти гуштй;
— саноати шир ва махсулоти ширй;
Корхонахои саноати хуроквори кариб дар хама гушаю канори мамлакат чойгир шудаанд.Оиди тараккиёти сохахои гуногун саноати хуроквори ракамхои зерин шаходат медиханд.
Чадвали № 20.
Истехсоли намудхои мухимтарини масулоти озука.
| 1991 | 2000 | 2003 | |
| Гушт(хамрохи кала поча навъи 1) хаз тонна | 31.2 | 14.8 | 15.6 |
| Равгани чорво хаз. тонна | 2.7 | 0.92 | 0.36 |
| Масулоти шири холис ба хисоби шир хаз. тонна | 134.6 | 3.2 | 4.7 |
| Консерва мил.куттии шартй | 215 | 106.0 | 103.6 |
| Махсулоти канодй хаз. тонна | 45.0 | 0.22 | 1.0 |
| Равгани растанй хаз.тонна | 53.1 | 5.5 | 9.0 |
| Намак (истиъроч) хаз. тонна | 38.4 | 23.5 | 30.7 |
Чунин гуногуншаклии масулотиистехсолкунй боиси омилхои гуногун чойгиршавии корхонахои ин сохахо мегардад.
Агар яке аз ин сохах бо истхсоли махсулоти тайёр барои ахолй машгул бошад. Гурухи дигари корхонахои хурокворй барои дигар сохахо махсулот тайёр мекунад.масалан: махсулоти тайёрро сохахои равганкашй орд истехсолкунй ва гайра барои дигар сохахои саноати хурокворй хамчун Аше истифода бурда мешаванд.Саноати хурокворй якчанд сохахоро мутахид мекунад.
- гушти-шир ки сохахои истехсолии гущтй ва махсулотхои гуштй истехоли шир ва махсулоти ширй инчунин зерсохахои тайёр кардани консервахои гуштй ва махсулоти ширйро ба худ мутахид мекунад.
- Саноати озукаворй ки дар навбати худ сохахои канд нонпазй кондитерй ки равганй чорво макарон истехсоли спирт шаробпазй истехсоли нушокихои алкоголй ва истехсоли хамиртуруш намак саноати консеровахои мевагй чой истехсоли омехтахои хурокворй ва гайраро дохил мекунад.
- Саноати мохй ва истехсоли консервахои мохигй мохихои хушкондашуда (хунуква гарм) тайёр намудани равгани мохй ва гайра дохил мешаванд.
Сохахои асосие хурокворй ба онхо алокаи зичи истехсолй доранд ин сохахои хочагии кишлок саноати кимиё саноати мошинсозй мебошанд. Вазифаи асосии ин сохаи саноат таъмин кардани талаботи харрузаи ахолй аз махсулотхои озукавори мебошад.
Хусусияти умумии чойгиршавии саноати хурокворй ин чойгиршавии он дар хама шахру нохияхои мебошад.
Аммо аз дарачаи вобастагии он ба омилхои сарчашмахои ашёи хом ва марказхои истеъмолй сохахои саноати хуроквориро ба се гурух чудо кардан мумкин аст:
1.Чудо кардани маблагхои иловагй барои сохтани объектои калони зерсохторй ва чорабинихои махофизати табиат.
2. Додани заёмхои бефйоиз яъне имтиёзнок карзхои максаднок аз бонкхо махсусан барои истехсолоте ки махсулоти содиротй меборорад.
3. Пасандози корхонахои барои карздихии кутохмуддат.
4. Сарчашмахои Эмиссони-заёмхо когазхои киматнок.
5. Воситахои фондхои махсус.
6. Карзхои аз бонк ва гайра.
Хулоса холати хозираи КАС дар давраи гузаштан ба муносибатхои бозорй дар мамлакат чуни наст.
1.КАС нисбат ба дигар сохахои сохаи аз чихати тараккиёти сохахои зерсохтори бозорй зерсотхорхои истехсолй ва ичтимой суст инкишофёфта мебошад.
2.Нарххои махсулотхои саноатй дар бозор нисбат ба нарххои махсулотхои хочагии кишлок якчанд маротиба баландтар мебошад.Ин ба махсулотистехсолкунандагони хочагии кишлок имконият харидани техника нурихои минералй ва дигар молхое ки барои фаъолияти пурсамири хочагии кушлок заруранд намедиханд.
3. Мубодила хамаразиши баинй махсулоти саноат ва хочагии кишлок вайрон карда шуд.
4. Нархи озод тараккиёти ракобат пуршавии бозори махсулоти иктисодёт бозорй мебошад дар хакикат дар шароити иктисодёт монополя шуда ва сохтори кафоида истесолоти аграрии ва гайра чараёни вайроншавии истехсолотро тезонид. Чори намуди андоз ба арзиши изофат ин чараёни боз хам дар сахи КАС шиддатнокатар кард.
5. Чорабинии зарурй оиди баромаданд аз ин бухрон ин таъмин намуди устворнокии хамаи сохаи КАС мебошад.
Гузаронидани чунин чорабинхо бевосита бахри дуруст ба рох монанди ислохоти самараноки ихтисодёт бозори дар сохаи аграрй яъне ислохоти замин ислохоти тартиб моляви истехти сохтро ва ислохот дар идоракуни гузаронида зарур аст.
Бегузаронидани чунин чорабинихо ки дар шароити ташакул ва тараккиёти муносибатхо устувори бозори шароит инкишофи устворй сахи компликси агросаноатиро таъмин кардан аз имкон берун аст.
