БОЗОРИ КОҒАЗҲОИ ҚИММАТНОК. БИРЖАҲО

1.1 Биржа, моҳият ва шартҳои амалиёти бозорӣ

Мо бештар рафти таърихи пайдо шудани пулхою пулхои когазиро ба таври мухтасар баён карда будем. Албатта, шаклу намуди авалю пештари онхо пулхои когази, ухдадорихои карзи,векселхо, аксияхо (хуччатхои саххомия), облигатсия, заёмхо (вомбаргхо), лотореяхо, купонхо, чекхо, чиптахо ва монанди инхо мебошад.

Пеш аз хама таии мафхуми когазхои киматнок тамом хуччатхо фахмида мешавад, ки бо ин ё он намуд озодона хариду фуруш карда мешаванд. Аз баски пулхои когази шакли махсуси пулхо мебошанд ва аз солхои 30 – уми асри 20 – ум дар муомилоти мамолики чахон бе монеа истифода мешаванд.

Хиссаи асоси когазхои киматнок, векселхо, чекхо ухдадорихои карзи мебошанд. ибтидои пайдошавии онхо чунин буд, ки сохибкорон, корчаллонон байни хамдигар робитахои иктисоди доштанд. Намуди дигари когази киматнок аксияхо- хуччатхои сахмияви мебошанд. аксияхо нишон медихад ки сохибкоре ё саромоядоре маблаги муаянро бахри ташкили ширкат, корхонахои саххоми сарфкарда аст, дар ивазашба вай аксия додаанд.

Назарияи иктисоди холо нархи бозори харриду фуруши сахмияхоро такрибан хисоб мекунанд. Арзиши номии саххомияхоро одатан даруи худи хамон хуччат дарч мекунанд ва мавриди нав ташкил шудани ширкат ба сахмдорон мувофики хамон навиштачот мефурушанд. Минбаъд сахмияхо дар бозори когазхои киматнок, ки номи биржаро доранд, озодона харида ва фурухта мешаванд. Дар холатхои мутадил курби саххомия бо ёрии бахамдигар муовизат кардани фоидаи сахомия (дивиденд) ва фоизи карз дарёфта мешавад.

Курби сахмия – нархи чории бозории когазхои киматнок – сахмияхо дониста мешаванд.

Ннс xД

Ка = ——————

Фк

Дар ин чо:

Ннс – нархи номии сахмия;

Д — дивиденд;

Фк-фоизи карз;

Рохи дигари муаянд кардани курби аксия чунин буда метавонад.

Д

Ка = ————х100

Фк

Дар ин чо

Д-дивиденд

Фк – фоизи карз

Шакли дигари когазхои киматнок аблигатсияхо, вомбаргхо мебошанд. Аслан боёрии онхо давлат аз шахрвандону сармоядорон хам чун карз маблаг мегиранд ва онхро ба рои пушонидани эхтиёчоти муаяни худ масраф мекунад. Вомбарги Чумхурии Точикистон пасаз ба даст овардани истиклоли давлати он соли 1992 пешнход шуда буд. Боёрии фуруши ин вомбаргхо Чумхурии Точикистон мехост як хисаи маблаг ро бахри таъмин кардани пешрафти иктисоду чомеа сохиб шавад ва заёмхои соли 1982 аз тарафи ИЧШС – и собик иштирок кардаро иваз намояд.

Вомбаргхо дар мухлати 10 сол яъне соли 2002 пешниход шуда буд. донистан зарур аст, ки то соли 1992 дар тамоми мамолики сотсиалитивю давлатхои сохиб ихтиёри паз аз пароканда шавии империяи ИЧШС – и собик барпо гашта интишору фуруши заёмхо – вомбаргхо монополия давлати дониста мешуданд.

Аз ин боист биржаи хариду фуруши когазхои киматнок хамдар мо чой надошт ва онхо танхо Барои арзи вучуд кардан дар хоки ИЧШС – и собик аз соли 1992 имконе пайдо карданд. Иктисоди бозоргони бе онхо пурраву комил буда наметавонанд. Илова бар ин фаолияти ингуна биржахо ба робитахои иктисодии чомеа кувату эътимоди дар кори мебахшад.

Аммо ибораи биржаро нисбати бозори когазхои киматнок (биржаи фонди), Бозори асъор ( биржаи асъор ), бозори шарт номахо (биржаи фючерси) бозори мехнат ( биржаи мехнат ) низ истифода мебаранд. Байдо шавии биржахо дар Точикистон аз давраи ба истиклолият расидани мамлакат огоз меёбад. Шумораи умуми биржахо дар Точикистон соли 1995 – 6 то бошанд, соли 2003 ба 10 адад расида анд. Харчанд на хамаи онхо фаолияти комилу дилхо ва муназзам доранд.

Биржахои аввалини молию асъор хануз дар асри XV дар шахрхои Италияву Аврупои Гарби ба миён омада буданд. Минбаъд биржахои зиёди моли дар Британия, ИМА, Франсия, Япония, Россия ва дигар мамлакатхо дар асри XIX васеъ пахн мешаванд.

Эхё гаштани биржа дар Точикистон ба нав созии иктисодии мамлакат дар солхои 90 –уми асри ХХ ва расидан ба истиклолият пайванд мебошанд

Тадкикгарон маълум карда анд ки муомилот зинахои авали мубодилаи махсулот ва мубодилаи молиро аз Сар гузаронида аст.

Мубодилаи махсулот одатан ба зинахои авали хаёт тамаддун мансуб буда, дар ин мархила равияхои инъом дихи, таксимоти саронаи баробар, таксимоти бегаразона ва монанди инхо чойдошта метавонанд.

Дар мархилаи истехсол гари таърихи тамаддунхо бошад, шумораи одамон афзуда, тадричанд чаксимоти мехнт ва пайдо шавии тахассухо ба миён оварда мешаванд. Ин мааром боиси авзудани хосилнокии мехнат, пайдо шудани хочагихои чудо гонаи тавлид кунандаи неъматхо Барои мубодилаи моли мегардад. Аз ин пас хочагихо фаолияташонро на ба максади конеъ гардонидани талаботи дохили, балки ба мубодилаи махсули истехсолшаванда тобеъ мегардонанд.

Хамин тавр, бачои хочагихои маснуотии пештара хочагихои моли пайдо мешаванд. имконоти фароз шавии мубодилаи моли онхоро ба хочагихои молии муназзами мураттаб фаолият баранда табдил медихад. Инравишро мубодилаи моли ваё фаолияти бозор хисоб мекунанд бояд ба назар гирифт, ки хангоми бозор гуфтанд наинки акдхои чудогонаи хариду фуруш ё мубодилаи молхо балки ходисахои сершумори зуд – зуд такро ёбандаи амалан фахмида мешванд.

Мавхуми бозор солхои мадиде аз тарафи мухаккикони зиёд табдил карда ва омухта мешавад. Таи мавхуми бозор мо маънои одди ходисоти чудо гонаи хариду фуруш ва ё хариду фурухтани маводи якнома ва чудо гонаю як вакта фахмида мешаванд. Ходисаи алохидаи хариду фурушро мо одди ном гузоштем.

Худи хамин ходисаи одди хариду фуруш аз ду амали бо хам дигар алокаманд: харидан ва фурухтанд иборат аст. Зеро чааёни Амалию хакики бояд ду амалро яъне фурухтану хариданро дар бар мегирад агар амаланд кадоме аз ин ходисахо ба вукуъ пайваста, гуем амали фурухтанд, дигаре фаро нарасад, онгох чараён катъ шуда метавонад. корхонаи нон пази маснуоташро ба фуруш пешниход мекунад. Пас аз ноил шуда ба ин максад вай Барои аз нав ба бозор пешниход кардани нони тайёр бояд орд гарида гирад.

Манна хамин тавр, дар истехсолоти молию иктисоди бозор гони хар як амали фурухтан ва харидан дар навбати худ ходисахои дигари минъбадаи хариду фурушро такозо мекунанд. Чомеа хам танхо бошарти бе ист давом кардани ин ходисахо фаолияти муътадилу муназами худро сохиб шуда метавонад. Аз ин сабахо хам бозор табиатаон мачмуи ходисахои хариду фурушро ботамоми тарафхою пахлухои ба вай мансуб дар бар мегирад. Фарз кардем, дар бозор 10 ашхоси фурушандаи амволи хархла чойдорад, ки хар яке азонхо намояндаи ин ё он истехсолот мебошанд. Агар яке аз онхо ва ё чанде ба ин мувафак нагарданд, онгох рафти муътадили корхонахои алохида боздошта шуда, ин ба дигарон хам таъсири худро мерасонад ба як силсилаи номураттабихо ба амал омада, чараёни истехсолт боздошта мешавад. Касодии бозор ба вуку пайваста, дар навбати худ истехсолоту дигар тарафхои хаёти чомеаро фаро мегирад. Албатта, аз баски хочагии чамъяти мураккабу гуногунтаркиб мебошад ва вай миллионхо корхонахою хурушгарон, харидоронро дар бар мегирад. аз ин сабаб хам, хар як ходисаи касодии моли чудогона томикиёси чамъяти сабзида на мерасад ба бозистии истехсолот хам фаъолияти чамъи корхонахоро бознамедорад. Вале мавриди муддате давом ёфтани ингуна касодихо шумориаи онхо торафт афзуда, микёсашон восеъ мегардад ва бахамин минвол онхо микёси чомеаро мегиранд. дар окибати он бошад, чомеа зарархои бисер мебинад ва Барои кафорати он куваю маблаги зиёдеро бояд масраф гардонида, ин чарохатхои худро бо хар рох даво намояд.

Ингуна ходисахо милионхою милиардхо бор такрор шуда меистанд ва доим аз нав Сар мезананд, такрор меёбанд.Барои ба мавхуми бозори комилан сарфхам рафтани унсурхои мансуби вайро ба таври алохида тахлил мекунанд. Унсурхои маркази бозор пеш аз хама талабу таклиф (фрзаю такозо), хариду фуруш, нархистеъмолот интихоби молхо, афзалияти молхо,мувозинат ва амсоли инхо мебошад.

Барои ба таври аёни тасаввур кардани мазмуни мароми бозор накшаи 61 оварда мешавад. Чунонки аз чадвал намоён аст хамчун унсурхои асосои бозор арзаву такозо яъне талаботу таклифот фаъолият мебаранд. Ин ду унсур марому мазмуни хакиккии бозорро тасвир менамоянд.Ривочу равнак ва буду шуди бозор хам ба онхо вобаста мебошад. Дар рафти фаъолияти бозор вазифахои ичтимоию иктисодии вай ба ичро расонида мешавад.

Барои друст сарфаҳм рафтан ба масоили бозор унсурхои асосии онро донистан зарур аст тасвири ин усурхои намоёнтарин оварда шуда аст. Сарфи назар азвакту макон фаолият барандагони бозори замонаи мо инхо мебошанд.

а) хонаводахо

б)хукуматхо

в)фирмахо (институтхо)

1.2 Вазифаҳои биржаҳо

Яъне бо мурури вакт онхо дигар гун шуда тагир меёбанд, вазифахои нав пайдо мешаванд ва ё баъзе онхо азбайн мераванд. Дар намуди умумию маънидоти омии вазифахои асоси бозор аз пешниходу фуруш, дар ёфт ва амали хариди молхо иборат буда метавонад. Чунки монанди гунгун тарафию серпахлугии худи бозор вазифахои вай хам ягонавву сода буда на метавонад.Аз ин боисхам мо бояд дар бобати хеле мураккаб ва хархела будани вазифахои бозор Сухан рода тавонем.

Дар назари мо фаолияти абстрактию назарияви бозорро бот архи зайли сода баён сохта инкопазир аст.

М – П – М ё Мол – Пул – Мол

Гайр аз он бояд дар назар дошт, ки тархи дарболо оварда шуда ба ду акти алохидаю мустакил:

М – П – Фуруши мол

Ва П – М – Харидани мол чудо мешавад

Амаллан вазифахои бозор сершуморанд. Аз чумлаи он вазифахо хотирнишон сохтан инкон пазир аст:

-Таъмини талабот,
-Пешниходи молхову хизматхо,
-Фуруши молхову Хизматхо
-Харидани молхову хизматхо
-Омузишу тадкики талабот
-Муаянд кардани талабот ба молхои нав
-Эътирофи мехнати зарурии чамъяти
-Муаянд кардани нархо
-Таъмини даромади хочагихо
-Ташакули даромади давлат
-Пахн кардани тачрибаи пешкадам
-Фаъолияти инфратаркиби бозор ва дигархо
Масълаи чидии – масалаи вазифахои бозор аст. Аслан бозор макону мавзее мебошад, ки дар он амали хариду фуруш ба ичро расонида мешавад. Хангоми зинахои авали инкишофи мубодила шояд бозор танхо макмои ичрои амали хариду фуруш бошад. Дар рафти тахлил масоимииктисодии бозор вазифахои вай хамкадам ба кадам тахлил карда хохан шуд. Дарин бобат Сухан дар кисматхои пешниход мешавад.

1.3 Бозор ва ракобат

Бозор аз баски мафхуми серпахлую гуногун маъно мебошад вайро аз бисёр чихат тахкику тавсиф карда инкон пазир аст. Дар намуди умуми бозор хамчун мачмуи субёктхою муносибатхо зохир мешаванд. Субёктохои бозор ба вай макзади харидан ё фурухтан хозир мешаванд. Азин боис гуё бозор мачмуи ашхоси хамфикру хам дил фурушанда гон ва харидорон мебошад. Аслан гирем дар бозор на танхо амали харидорию фурушгари бараси мешаванд.Гайр аз он дар инчо дигар амалиёту чараёнхо ба вуку мепайвандад.

Албатта, мо ин коми байону тавсифи хамаи онхоро на дорем. Аз ин боис баъзи онхоро дахл менамоем аз ин сабаб хам , бозор ягонагиву хамдилли зидди ятнок мебошад.Дар чараёни бозор манфиатхои иктисоди ашхоси сершумор бо хамдигар бар мехуранд. Баъзеи онхо анчоми худро бо амали хариду фуруш дар меёбанд, баъзе дигарашон дар чустучуи халу фасли дилхои мушкилоташон мемонад.

Ракобат дар бозор равишхову чараёнхои гуногун чабха дошта метавонад. Мо им кони комилан дар бар гирифтани онхоро на дорем. Аз ин сабаб, танхо се силсилаи онхоро дахл менамоем

1 Ракобати байни харидорону фурушандагон

2 Ракобати байни Фурушандагони молхои як нома ваё молхои таиноти як хела

3 Ракобати байни Фурушгарони молхои хархела.