Худтанзимшавии низоми иктисодӣ ва таъмини мувозинати (баробарвазнии) бозор

1. Назария умумӣ ва моделхои баробарвазнии иктисодӣ.

Худтанзимкунии бевосита бо баробарвазнӣ алокаманд мебошад. Холати баробарвазнии иктисоди бо он таснифот карда мешавад, ки яке аз намояндагони иктисоди бо ёрии воситахое, ки дорад ба дигаргунии он шавкманд нест.

Иктисодчии итолиёяви В Парето(1848-1923с) принсипи окилонаро ба миёновард, ки мувофики он боигарии максимали(холати хуби зист) ё фоиданокии умуми дар он шароите ба даст оварда мешавад, ки агар кушишу гайрати ашхоси алохида ба самти бехбудии хаёт ба пастшавии сатхи хаёти хама гунна аъзои чамъият боис нагардад.Ба акидаи у ин принсипро дар шароити ракобати нохмадуд истифода кардан мумкин аст.

Аввалин бар модели назарияви баробарвазнии умумии иктисоди дар шароити бозори классикиро иктисодчии шведи Л.Валрос(1834-1910с) кор карда баромада буд. Модели пешниходшуда аз руи макроиктисоди мебошад, гарчанде ки аз руи таркиб аз нишондихандахои микроиктисодие, ки рафтори истехсолгарон ва истехмолгарони алохидаи молхоро дар бозорхо тасниф мекунад асос гирифтааст. Модели Валрос ба истифодабарии нарххои баробарвазне,ки баробари талаботу пешниходотро барои хар як мол таъмин мекунад асос гирифтааст.

Дар адабиёти иктисоди баробарвазнии, кисман умуми ва реалиро фарк мекунанд. Кисми- ин баробарвазниемебошад, ки дар бозорхои моли индувидеали мукарар кард мешавад.

Баробарвазни умуми- ин баробарвазние мебошад, ки хамчун низоми алокаманди ягонае,ки аз хамаи чараёнхои бозории дар асоси ракобати озод ташкилёфтааст баромад мекунад. Баробарвазни реалии микраиктсоди-ин баробарвазни дар бозор хакикатан дар холати ракобати ба миённаомада ва омилхои беруна таъсиррасони ба бозор мукараршаванда мебошад.

Моделхои зиёди баробарвазн Б

макраиктсод.мавчуданд:

Ба катори муимтаринашон дохил мешавад.

• 1«Таблисаи икитсоди (1694-1774с)Ф.Кенэ аввалин шуда барои пешниходи чараёни такрористехсоли ва гардиши (муносибати) мачмуаи махсулоти умумиро кушиш намуд. Бо ин максадхо хаммаи чамъиатро у ба се синф таксим намуд:

синфи фермерхо— синфи истехсоли (хама дар хочагии кишлок шугл доранд): синфи моликияти шахси дошта(дарбориён, рухониён, кудратмандон, шох бо амааш): синфи бехмахсул(онхое,ки дар хочагии кишлок шугл намеварзанд ва ба моликиятдори мансуб нестанд).Чараёни такрористехсолот аз руи шароитхои «Таблисаи иктисоди» аз санад иборат аст.

• Сохибони моликияти хусуси бо 1млрд ливр(вохиди пули Фаронса дар он вактхо) аз синфи истехсолгарон махсулоти озука мехаранд. Дар натича 1/5 махсулоти хочагии кишлок ба савдо меравад;
• Сохибони моликияти хусуси ба1млрд ливр аз синфи бехмахсулмахсулиятхоисаноати мехаранд;
• Синфи бехмахсул бо пулхои аз фуруши мол ба сохибони моликияти хусуси ба даст овардаашон аз синфи истехсолгар махсулоти истеъмоли мехаранд (1/5 махсулоти хочагии кишлок);
• Синфи истесолгар бо пулхои аз синфи бехмахсул ба даст овардаашон аз худи хамон синф олатхои истехсолот харидори менамоянд;
• Синфи бемахсул аз синфи истилогар ашёи хомихочагии кишлок барои тайёр кардани махсулоти саноати харидори менамоянд. Хамаги дар чараёни муносибати байни синфхо махсулоти ба фуруш рафтаи хочагии кишлок 3млрд мебарорад ва махсулоти саноати 2млрд ливрро ташкил дод.Махсулотие, кибо кишлок 2млрд ливр дар дасти синфи истилогар боки монд худашон барои пушонидани тухмхо ва ба махсулоти озука истифода мебаранд.

2.Схемаи такрористехсолии одди ва васеъи К.Маркс.

Вай хамаи такрористехсолоти чамъиятироба 2 зергурух чудо намуд:

1.-зергурухи- истехсоли воситахои истехсолот;

2.-зергурухи- истехсоли предметхои истеъмолот:

1. 4 000с+1 000v+1 000m=6 000;

2. 2 000с+500v+500m=3 000

Ивазкунии махсулот байни зергурухои 1 ва 2 дар асоси се шароит фуруши махсулоти чамъияти амали карда мешавад:

I(1 000V+1 000m)=II 2 000c

Арзиши боз ташкилшуда дар зергурухи якум бояд ба сармояи доими истифодашавандаи зергурухи якум баробар бошад.

Шароти дуюм:

1. (4 000c+1 000v+1 000m)=I 4 000c+II 2 000c

Мачмухи махсулоти зергурухи якум бояд ба сармо харчшавандаи доимии зергуруххои I ва II баробар бошад.

1. (2 000c+500v+500m)=I(1 000v+1 000m)+II(500v+500m)

Хачми махсулоти зергурухи дуюм бояд ба махсулотимахсулотхои истеъмоли барои конеъсози талаботхои шахсии коргарон ва сармоядорони зергуруххои I ва II мукараршуда баробар бошад.

3. Схемаи такрористехсолии восеи сармоядори бо дигаргуншавии катори органики сармояи В.И.Ленин.У схемаи К.Марксро истифода намуда бо назардошти ПИТ тахлил намуд.

4. Модели баробарвазнии умумииктисоди дар шароити хукмронии конуни ракобати озоди Л.Валрос. Ин модел чунин шакл дорад:

Формула чунин хонда мешавад:пешниходоти умумии махсулотхои охирин бо ифодаи пули бояд бо талаботи умуми ба онхо хамчун суммаи Бо вучуди ин баробарвазни хамаи холате ба даст оварда шудааст, ки на ки танхо баробарвазни талаботу пешниходот инчунинбаробари холати хуби хаёти иштироккунандагонимуносибатхои бозори, ки ин нишон медихад, холати зиндагии хамаи иштирокчиёни боло меравад.

5.Модели «харочот-истесолот» В. Леонтсв назарияи (акида) баробарвазни макраиктсодии Л Варсро истифола карда баланси(баробарии)байнисоавиро(МОБ. ББ) ба миён оварад.

Сафораии Шохмотии ББ дар он назорат кардани холатхои баробарро, дар холате ,ки чамъи сатрихои якнома ва сутунхо байни худ баробаранд таъмин менамоед.

Бо ёрии ББ чунин баробарвазнихоро ба даст даровардан мумкин аст Баробарвазнихои сохави, масалан болои сохаи 1:

даромадхои аз хамаи омилхои истехсолот, ки ба сохибонашон оварда мешавад баробар бошад.

Аниктараш чамъи хисобхои харочоти сохаи 1 ба чамъи хисобхои истехсоли махсулоти он.

Баробарвазнихои байнисохави, масалан барои саноати коркард ва истихрочкунанда:

X₃₂P₃ = X₂₃ P₂

Аниктараш чамъи пешниходи махсулоти сохаи 3 барои сохаи 2 ба чамъи талаботи сохаи 3 ба махсулоти сохаи 2 баробар аст.

Механизми бавучудоии мувозинати бозори. Моделхои замонавии мувозинати бозори дар микроиктисоди.

Моделхои дар боло зикрёфтаи мувозинати бозори дар сатхи макро ибо худ холати идеалии низоми иктисодиро байён менамояд. Дар хакикият бошад вайроншавии мувозинати бозори ба амал меояд.

3.Моделхои муосири мувозинати бозорӣ дар сатхи микроиктисодӣ.

Модели торианкабуди монанд. Ин модел холо маъруф аст.Мохияташ аз он иборат аст, ки дар холати номувафакии чарххо ба холати мувозинати калавиши нарххо ба хачми моли дар бозор фурухташаванда ба миён меояд. Дар натичаи (хулосаи) калавиши чунин холате ба миён меояд, ки дар мавриди он мувозинати бозори байни талабот ва пешниходот ба миён меояд(мукарар мегардад). Тахлили графики модели тори анкабудмонанд имкони баровардани чунин хулосахоро пеш меорад:

*. Мувозинат устувор аст, агар кунчи хамшавии качхатаи пешниходот нисбати кунчи хамшавии талабот камоншаклитар бошад.

* Мувозинат бо калавиши таркандаи нарххо ноустувор аст, агар холати баръакси холати якум бошад.

*Нарх дар атрофии пешниходоти холати мувозинат калавиши доими дорад, агар кунчи хамшавии талаботи пешниход баробар бошанд.

Модели гайри ихтиёри (Невалросов?) бо нарххои дурушт модели нархгузори ёзиши нарххохи имконпазир асос мегирад. Дар вакти тахлим мувозинати ори тассавур кардан мумкин аст,ки дар холати ба хатоги дугор шудан и баотарафсози ба миён меояд ё бо рох дигаргумшавии нарххо ё бо рохи дигаргумшавии хачми молхохи ба фуруш пешниход шаванда. Гузориши аввал барои муносибати Валросови хос аст, думаш бошад барои Кейнсиони.

Ин холатро дар графики качхати таблиса пешниход дида мебароем

Маъсалаи якуми буриши качхатахо бо мувозинати бозори дар нуктаи E, мувофикат мекунад.Баъдан бок им кадом сабаб качхатаи талабот дар холати D D карор мегирад. Дар холати бе дигаргунии боки мондани нархи аввалин пешниходхои зиёдати ба миён меояд A E . Варианти Волрасови чунин мепиндорад, ки мувозинат ба рохи паст кардани нарх аз P то P ба даст меояд. Дар натичаи мувозинат дар нуктахои E ба амал меояд. Варианти Кей псиони нигохдории нарххоро дар сатхиPпешниход мекунад, мувозинат ба кам кардани пешниходот то сатхи Хк ба даст меояд.

Ин модел аз он шахотат медихад, ки мукараркардани холати мувозинат на танхо бор охи дигаргуншавии нарххо, инчунин аз хисоби ворид кардани назорат ва намуди воситаи хачми истехсолот ва талабот ба даст овардан мумкин аст.

Модели навбати. Дар он мавридхое, ки нарххо дар назорати давлат карор доданд онхо метавонанд дар давоми вакти дурру дароз дигаргун нашаванд. Дар ин маврид хама гунна клавишхои талабот ва пешниходот бо зухурёбии дефисит ё аз хад зиёд пуршавии хамрои карда шаванд.

Ин мисолро дар намуди графики таблисаи пешниход дида мебароем.(расми8.4)

Тассавур мекунем, ки давлат аввалин нархро дар сатхи мувозинат бо буриши качхатахои D D в SS дар нуктаи Амукарар кард. Баъдан дар зери таъсири ким кадом омил талабот боло рафт. Дар натичаи харакати качхатаи талаботи D D ба холати DD ба миён омад. Дар ин маврид мувозинатро бор охи зиёд кардани талабот ё ба рохи таксимоти окилонаи махсулоти камёфт байни истмолгарон ба шакли ворид кардани низоми картави ё бо намуди окилона созиш ба воситаи навбат, аниктараш мукарар кардан мумкин аст. Навбат маънои онро дорад, ки барои истеъмолга харочотхо барои ба даст овардани мол аз ду кисм иборат аст: нархи ба кайд гирифташудаи пуллии барои мол мукараршуда ва талафоти барои ба навбат исти алокаманд буда. Бахогузории талафот метавонад аз руи даромаде мукарар карда шавад ки вай метавонист дар ин давоми вакт ба ягон кори фоиданок машгул мегашт.

4. Низоми ракобати бозори ва принсипи «дасти ноайён».

Дар адабиёти замонавии иктисоди тарби накшичрокуни бозор хамчун низоми худати зимкунанда бо соити окилонасозии соитии рафтори онхо, ки дар чустучуи усулхои бехтари конеъсозии талаботхо гуру меёбад.Фирмахо барои кушиши кардаистода ба соити”дасти ноайён майл медихад.

Низоми худтанзимнакунанда иктисоди ба намуди принсипи «дасти ноаён» аз як тараф хамчун шакли ташкили иктисоди ва аз тарафи дигар хамчун усули хочагидоре зухур меёбад.

Шакли ташкили худтанзимкуни ба сифати асосии он низоми бозори баромад мекунад. Вай дар истифодабарии шаклхои гуногуни моликияти хусусии шаклхои гуногуни ташкили-хукукии хочагидори кисматхои гуногуни зерсохтори барои манисоъ мегирад

Усули хочагидории низоми худтанзимшаванда дар амалиёти чараёнхои мурокиби ваинтегратсиони асос мегирад.Ин ду тамоюм ба хои мукобили румди иктисоди бозори мебршад.

Ба катори чорахие ,ба пуркувватсозии чараёнхои интегратсиони ,ки дар натичаи рушди муносибатхои бозори ахмиятнокии восеъро сохиб шудаанд инхо таалук дорад:

*дар сохаи ташкили истесолот фирмахои алхида ба асатсиатсияхо бо максади восеъсозии имкониятхо дар рушди истехсолаи, техники ва ичтимои муттахид мегардад. Низоми аксионеркунони дар натичаи ракобатхо байни сохибони моликиятхо ба миён омад, аммо ба интиграсияи субъетхои мустакили иктисоди бозори дар асосхои демократии оварда расонид.

*дар сохаи танзими давлати шароити махдудсози рафтори истехсолгарон дар чараёни ракобатноки ва монополиякунонии истехсолот кор карда баромада ворид акрда мешуданд.

*дар сохаи мубодила конспесияи маркетинг ба миён омад. Вай дар натичаи рушди усулхои муборизаи мурокиби ба миён омада охиста-охиста ба механизми амалкунандаи интиграсияи доирахои истехсолот ва истехмолот дар доираи манфиатхои истехсолкунандагони мустакил ва истеъмолгарон мубадал гашт.

* дар сохаи истифодабарии захирахои мехнати низоми шугли ахолии ташкил шудааст. Вай дар натичаи ракобати байни сохибкорон ва коргарони кироя ба миён омадааст. Дар натичаи низоми шугли ахолии ба кисми таркибии иктисоди бозории ичтимои- нишонагири мубаддал гашт.

5.Фишангхои иктисоди дар механизми худтанзимшавандаи низоми бозори.

* Иктисоди бозории замонави тартиботи муайяни дохилиро доро буда ва конуниятхои муайян итоат мекунад. П. Самуэлсон кайд намудааст,ки низоми конкрети ин механизми мухими кординатсияи гайриихтиёрии амалкунанда бо воситаи низоми нарххо ва бозор мебошад.

Усули оддитарини низоми худтанзимшавандаи бозори низоми гузоришхо ва хатогист, ки дар он танхо нафарони аз чихати иктисоди бокувват ва мехнатдуст токкат карда метавонад.

Фишинги дигари иктисоди дар механизми танзимкунандаи бархамдихии корхонахои дар холати нокобил муборизаи иктисодии самаранок мебошад. Дар давлатхои иктисод бозори рушд кард дошта чунин корхонахо аз руи конун муфлис эълон мекунанд.

Муфлисшави- ин чунин зинаи ноустувории хочагидори мебошад, ки рохи ягонаи баромадаи аз он ин ба фуруш моликияти корхона барои пардохти карзхое мебошад.

Конунгузори оиди муфлисшави дар давлатхои хорич вазифахои гуногунро дар бар мегирад:

*дар Британияи Кабир – муфлисшави фуруши моликияти корхонаи муфлишударо барои пардохти карзхо ба амал меоварад:

*дар ИМА – конун оиди муфлисшави кумак расонидан ба корхонаи муфлисшударо барои сохиб шудан алохидагиаш ба рох мемонад.