Экалогияи популятсиони

1. ТАВСИФИ ПАПУЛЯТСИЯҲО.

Намуд ҷамъи фардиятҳо буда, шабеҳияти модарзодии хислатҳои гуногунро доро мебошад, бо пайдоиши насли пурсамар қобилияти пайвандшавиро дорад ва дар табиат мавқеъи муайяни фазоро ишғол менамояд.

Папулятсия- муштаракии намуди яке аз ҳамҷинсон, ки қобилияти худтаҷдидкунӣ дорад ва муддати дурудароз дар минтақаи муайян вуҷуд дорад.

Ареал- минтақаи паҳншавӣ ё фазое ки дар он папулятсия ё намуд дар тӯли тамоми фаъолияти зист дуҷор мешавад. Ариал ҳам яклухт ва ҳам пора — пора( агар байни қисматҳои он монеаҳои ҷуғрофи афтода бошад) мешавад. Аз рӯи андоза ва хусусияти паҳншавӣареал се намуд мешавад : космополитӣ, убуквистӣ ва эндомики. Космополитҳо намуди растани ва ҳайвонот, ки дар қисми калони сайёра вомехӯранд (магас, калламушихокистаранг ва ғ.) Убиквистҳо намуди растанӣ ва ҳайвонот бо валентнокии васеи экологӣ, ки дар шароитҳои гуногуни муҳит вуҷуд дошта метавонанд ( масалан, қамиш, гург). Эндомикҳо намуди растанӣ ва ҳайвонот, ки ареалҳои маҳдуд доранд (дар ҷазираҳо, кӯҳҳо, обанборҳо).

ТАВСИФИ ПАПУЛЯТСИЯҲО.

Аз ҷиҳати андозаи минтақаи ишъолшуда ва дараҷаи алоқаи байни ҷинсҳо популятсия се хел мешавад: оддӣ (локалӣ), экологӣ ва ҷуғрофӣ. Популятси оддӣ гурӯҳи хурди ҷинсҳо мебошад, ки хусусияти панвиксиявӣ дорад. Популятсияи экологӣ ин популятсияи оддии фазояш ҳамҳцдуд дар якҷоягӣ мебошад. Популятсияи ҷуғрофӣ муштаракии гуруҳҳои популятсияҳои экологии фазояш ҳамҳудуд мебош.

А з ҷиҳати зиёдшавӣ популятсияҳо панмиктикӣ, клоналӣ ва клоналӣ — панмиктикӣ мешаванд. Папулятсияҳои панмиктикӣ ҷинсҳое мебошанд, ки бо роҳи алоқаи таносулӣ зиёд мешаванд. Папулятсияи клоналӣ аз ҷинсҳое иборатанд, ки бо роҳи алоқаи таносулӣ зиёд мешаванд. Папулятсияи клоналӣ аз ҷинсҳое иборатанд, ки бо роҳи ғайри ҷинсӣ афзоиш меёбанд. Папулятсияҳои клоналӣ — панмиктикӣ аз ҷинсҳое иборатанд, ки бо роҳи алоқаи ҷинсӣ ва ғайриҷинсӣ афзоиш меёбанд.

ТАВСИФИ МИҚДОРИИ ПОПУЛЯТСИҲО.

Тавсифи миқдории попуятсияҳои статикӣ ва динамикӣ мешавад. Нишондодҳои статикӣҳолати папулятсия, шуморанокӣ, зичӣ ва сохтро нишон медиҳад. Нишондодҳои динамикӣ равандҳоеро нишон медиҳанд, ки афзоиши насл, миқдори фавт, суръати афзоиши папулятсияро инъикос менамояд.

Шумора — миқдори ҷинсҳо дар популятсия, масалан, миқдори растаниҳо. Зичӣ — миқдори ҷинсҳо дар популятсия, ки ба воҳиди майдон ё ҳаҷм рост меояд ва қобили дигаргуниҳои азим мебошад.

Нишдодҳои сохт: таносулӣ — муносибати таносулҳо, андозавӣ — муносибати миқдори ҷисмҳои андозаашон гуногун дар популятсия. Сохти ирсӣ — муносибати генотипҳои гуногун дар популятсия. Ирсҳои ҳамаи ҷисмҳои популятсия дар якҷоягӣ генофонд ном дорад. Мувофиқи қонуни Харди — Вайнберг суръати нисбии аллелҳо дар популятсия ҳангоми риояи шаротҳои муайаян аз насл ба насл бе дигаргунӣменоманд. Ба популятсияҳо доимо омилҳое таъсир мерасонанд, ки мувозинати ирсиро вайрон мекунанд ва дар натиҷа дигаргунии дарозмуддати таркиби генотиби генотипии популятсия ё ҳодисаи оддии эволютсионӣ ба амал меояд. Ҳамчунин бе дигаргунии генофонди популятсия раванди эволютсионӣ номумкин аст.

Аз чиҳати истифодабарии фазо ҳамаи ҷонварони ҳаракаткунанда ба ду қисм — муқимӣ ва кӯчаманчӣ ҷудо мешаванд. Аз чиҳати мавҷуддияти муштарак ҳайвонотро шакли ҳаёти якка, оилавӣ, колониягӣ, села ва тӯда аз ҳам ҷудо мекунад.

Афзоиши насл( суръати афзоиши насл) шумораи ҷинсҳо, ки дар популятсия дар воҳиди вақт тавлид меёбанд. Ду намуди афзоиши насл — афзоишиҳадди афзал ва афзоиши воқеъӣ вуҷуд дорад. Ҳангоми дида баромадани экосистемаҳо аз нишондоди дигари динамикӣ — маҳсулот истифода мебаранд.

Фавт (суръатифавтмиқдориҷинсҳомебошад, кидарпопулятсиядарвоҳидивақтфавтидаанд. Аммо камшави ё зиёдшавии организмҳо дар популятсия на танхо аз тавлид ё фавт балки аз суръати имигратсия (сокиншавӣ) ва эмигратсия (кучидан), яъне аз шумораи ҷинсҳое , ки ба папулятсия дар воҳиди вақт ворид ё хориҷ шудаанд, вобастагӣ дорад. Фавт низ ду намуд — максималӣ ва воқеӣ мешавад.

Давомнокииҳайёт давомнокии мавҷудияти ҷинс мебошад. Давомнокииҳаёти физиологӣ ва максималӣ вуҷуд дорад. Давомнокии физиологии ҳаётч унин давомнокии ҳаёт чунин давомнокии ҳаёт аст, ки то ба он танҳо қисми ками ҷисмҳо дар шароити воқеии муҳит расида метавонад. Ин андоза дар ҳудудҳои васеъ тағӣир меёбад: аз якчанд дақиқа дар бактерияҳо то якчанд ҳазорсолаҳо дар растаниҳо ( секвойя), яъне аз 10³ то 10¹¹ С. Одатан чӣ қадар растани ё ҳайвон калонҷусса бошад, ҳамон қадар давомнокии умрш дарозтар мебошад, гарчанде ҳолатҳои истисноӣ низ мешаванд, масалан кӯршапаракҳо то 30 сол умр мебинанд, ки ин аз умрихирс дарозтар аст. Давомнокии миёнаи умр ин давомнокии миёнаи арифметикии умри ҳамаи ҷинсҳои популятсия мебошад.

Суръати вусъати популятсия— дигаргунии миқдори популятсия дар воҳиди вақт мебошад. Он мусбат, сифрӣ, манфӣ буда метавонад ва аз нишондодҳои афзоиш, фавт ва мигратсия (муҳоҷират) вобастагӣ дорад. Зиёдшавии ( даромад) саршумор дар натиҷаи дар натиҷаи тавлид ва сокиншавӣ, камшавии саршумор дар натиҷаи фавт ва муҳоҷирати ҷинсҳо ба амал меояд.

Выживаемость-миқдоримутлақиҷинсҳоипопулятсия, кидармуҳлатимуайянвақтмаҳфузмондаанд. Выживаемость аз як қатор омилҳо вобоста аст: таркиби синнусолӣ ва таносулии популятсия, амали ин ё он омилҳои муҳит. Маҷмӯи хусусиятҳои популятсия, ки барои гузаштани наслравона шудааст, стратегия экологии выживание номида мешавад.

Гомеостази популятсия дастгирии шумора ва зичии муайяни намудҳо мебошад. Ивазшавии шумора аз омилҳои абиотикӣ ва антропогенӣ вобаста аст. Вале омили асосӣ вуҷуд дорад, ки ба афзоиши насл, фавт ва кӯчидани ҷинсҳо таъсири амиқ мерасонад. Яке аз омилҳои муҳим дастрас будани захираҳои ғизогӣ мебошад. Ҳангоми зиёдшавии зичии популятсия механизмҳое, ки зичии онро паст мекунанд, пурқуват мешаванд ва баръакс. Омилҳое, ки зичии популятсияро ба низом меоваранд, номустақил ва мустақил мешаванд. Омилҳои номустақил бо ивазшавии зичӣ иваз мешаванд, омилҳои мустақил бе дигаргунӣ меноманд.

Аксари популятсияҳо қобилияти худмуназзамии шумораи худро дорад, ки бо ёрии се механизми боздории вусъати шумора ба амал меояд: ҳангоми афзоиши шумора суръати алоқаи байни ҷисмҳо зиёд мешавад ва дар натиҷаи он ҳолати асабоният пайдо мешавад, ки ба камшавии тавлид ва зиёдшавии фавт мусоидат мекунад:.

Ҳангоми зичӣ дигаргунии таркиби ирсии популятсия бо ивазшавии ҷинсҳои зидафзоишёбанда ба сустафзоишёбанда ба вуҷуд меояд;

Кучидан ба ҷойҳои нави шароиташ носоз, ки боиси зиёдшавии фавт намудҳои « бад» ё «хуб» вуҷуд надоранд, аз ин лиҳоз масъалаи ҳифз доштани организмҳои гуногуни биологӣ дар мадди аввал меистад. Ихтисори генофонди табиати зинда оқибатҳои фоҷиавӣ доранд. Бинобар ин дар Китоби Сурх наудҳои нодир, барҳамхӯранда, камшаванда, номуайян ва бебозгашт нобурдашаванда қайд мешаванд.

Ьояд зикр намуд, ки фаъолияти инсон метавонад барои пайдоиши намудҳои нав шароит фароҳам оварад, ки аксар вақт бар зарари худи инсон аст: микроорганизмҳои касалиовар, зараррасониҳои зироати кишоварзӣ ва монанди инҳо.