Мактабу маориф дар Аморати Бухоро то Револутсияи Кабири Сотсиалистии Окятбр
Нақша:
Мувофиқи сарчашмаҳо мактабҳо дар Осиёи Миёна дар асри VIII баъди забти арабҳо аз тарафи мисиёнерҳои араб сохта шудаанд. Мактабҳо дар нази масҷидҳо, дар кӯчаҳо ва таги дарахтон сохта шуда буданд. Мақсад аз он иборат буд, ки арабҳо фарзандони худро дар мактабҳо таълим диҳанд. Фарзандони халқҳои маҳаллиро ба мактабҳо ҷалб намуда бо ин роҳ таъсири худро дар байни аҳолӣ зиёд намоянд.
Мактабҳое, ки дар назди масҷиду мадрасаҳо сохта шуда буданд муаллимон маош мегирифтанд, вале маош барои рӯзгузаронӣ кифоят набуд ва аксар вақтҳо муаллим аз ҳисоби шогирдон хӯрок мехӯрданд. Муаллимони мактабҳои дар дигар ҷойҳо буда аз ҳисоби падару модар зиндагӣ мекарданд. Дар мактабҳо методи корӣ азёдкунӣ ҷорӣ буд забони арабӣ таълим дода мешуд.
Аз рӯи сарчашмаҳои дигар мадрасаҳо дар шарҳрҳои Бухоро, Самарқанд ва дар Хуҷанд дар асри X пайдо шуд. Дар охири асри XIX дар ҳамаи шаҳру ноҳияҳои ҳозира Тоҷикистон мадрасаҳо вуҷуд дошт. Дар ҳамин охири асри XIX шаҳри Кӯлоб ба 19 гузар ҷудо шуда буд, ки дар ҳар як кадоми онҳо масчиту мадрасаҳо фаъолият доштанд.
Асосан ба номи Низомулмулк. Масалан мадрасаи хиштин дар ҷои ҳозираи магазини Равшан ҷойгир буд. Мадраса 40 ҳуҷра 200 донишҷӯ дошт. Мадрасаи Мазор дар назди мақбараи Ҳазрати Амирҷон ҷойгир буд китобхонае дошт, ки дар он 5 ҳазор китобҳои диннӣ вуҷуд дошт, мадрасаи Қосимхӯҷа ё дарвозаи Тебалай, ки дар қисми шимолии шарқ мадрасаи Раҷабой, мадрасаи Азимбой ё лаби сангоб, мадрасаи Тебалай соли 1924 дар худи ҳамин мадраса аввалин интернат кушода мешавад.
Мадрасаҳоро мутавалӣ (директор) роҳбарӣ мекард. Коркунони мадраса мударис (завҷ), воиз (азобмедодагӣ), ходим (китобхоначӣ) ташкил медод. Донишҷӯйён аз рӯи низомномаи мадраса маош мегирифтанд. Муаллимон ба се гурӯҳ ҷудо мешуданд: мударис, муовини мударис ва муанд. Ихтисосҳои медодагии мадрасаҳо чунин ном доштанд: уламои дин, ҳикмат, тип, риёзиёт, дабири шоҳири мунаҷимӣ (ситорашиносӣ), муҳандисӣ.
Фанҳои асосии дар мадраса Қуръон, математика, тиб, махсусан асарҳои А. Сино омӯхта мешуданд.