Қонуниятҳои бавуҷудоии давлат ва ҳуқуқ

Қонунияти ба вуҷудоии давлат ва ҳуқук дар таносуб аз омилҳои он умумияти эътирофшударо доро аст, ки мавҷудияти он дар ҳама халқу миллатҳо дар арафаи бунёди давлатдориашон мавҷуд аст. Ба сифати чунин қонуниятҳо мумкин аст ин сабабҳоро номар кард: 1. Тақсимоти бузурги ҷамъиятии меҳнат=зироаткорон, чорводорон, ҳунармандон, моҳидорон ва ғ.; 2. Пайдоиши моликият=хусусӣ, шахсӣ, ҷамоавӣ; 3. Ташаккули синфҳо=мехнаткашон, маъмуриятчиён, дороён, ҳокимон, коҳинон.; 4. Мураккабшавии муносибатҳои ташкилӣ идоракунӣ ва зарурияти идораи муносибатҳои ҷамъиятӣ; 5. Зарурияти танзими муносибатҳои хуқуқии байни аъзоёни ҷамъият. 6. Зарурияти муайян намудани мақоми ҳуқуқии амволи шахсӣ ва ҷамоа.

Нисбат ба ҳуқуқи табиӣ бошад вай қабл аз пайдоиши давлат вуҷуд дошта дар аҳди ҳокимияти ҷамоавӣ то ҳадде рушд ёфтааст. Омили пайдоиши он мураккаб шудани муносибати байни нахустинсонҳо ва мураккабшавии муносибатҳои оилавӣ ва авлодӣ буд. Ҳуқуки табиӣ дар он даврон дар паҳнои ҳокимияти ҷамоавӣ амал мекард.

Назарияҳои асосии бавуxудоии давлат ва ҳуқуқ. Дар омӯзиши сабабҳо ва қонуниятҳои пайдоиши давлат ва ҳуқуқ андешаҳои гуногун ва назарияхои мухталифи олимони назариётчӣ ва мутахассисони таърихи ҳуқуқ мавҷуд аст. Ин назарияҳо натиҷаи аз дидгоҳҳои мухталиф баҳо додан ба воқеияти пайдоиши давлат аст, ки ба унсурҳои ҷудогона ва сабабҳои мушаххас диққати бештар дода мешавад. Дар илми назарияи давлат ва ҳуқук чунин андешаю назарияҳои мухталифро доир ба пайдоиши давлат ва ҳуқуқ назарияхои пайдоиши давлат ва ҳуқуқ меноманд. Дар илми ҳуқуқшиносӣ чунин назарияҳо маълум ва машҳур аст:

Назарияи илоҳии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки пайдоиши давлат ва ҳуқуқро мансуби қудрати илоҳи медонад.

Назарияи табиии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки пайдоиши давлат ва ҳуқуқро натиҷаи инкишофи табиии муносибатҳои иҷтимоӣ меҳисобад. Ҳуқуқ ва давлат барои қонеи талаботи табиии инсон, ки барои зиндагии фардӣ ва иҷтимоӣ мувофиқат мекунад ба миён омадааст.

Назарияи органикии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки онҳо давлат ва ҳуқуқро чун организмҳои зинда эътироф намуда, пайдоиши давлат ва ҳуқуқро натиҷаи инкишофи организми зинда мешуморанд.

Назарияи марксистӣ-асоси пайдоиши давлат ва ҳуқуқро дар тақсимоти меҳнат, пайдоиши моликияти хусусӣ ва пайдоиши синфҳои доро ва нодор бо муборизаи оштинопазири онҳо.

Назарияи зӯроварии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки асоси пайдоиши давлат ва ҳуқуқро дар уроварӣ ва ҷангҳо мебинад.

Назарияи шартномавии пайдоиши давлат ва ҳуқуқ, ки асоси пайдоиши давлат ва ҳуқуқро дар шартнома ва қарордоди байни халқ ва ҳоким шарҳ медиҳад.

Мафҳум ва намудҳои навъҳои таърихии давлат ва ҳуқуқ.

Давлат ва ҳуқук дар масири инкишофи худ чанд давраҳои муайянро бо вижагиҳои хоси ташкили идора, нерӯхои истеҳсолкунанда ва синфу табақахои мавҷуда паси сар намудаанд, ки дар илми ҳуқуқшиносӣ онҳо чун навъҳои таърихии давлат шинохта мешаванд. Навъҳои таърихии давлат вобаста ба аломатҳои гуногун ба намудҳои мухталиф тақсим мешаванд. Намудҳои нисбатан маъмули эътирофшудаи он ин форматсионӣ ва тамаддунӣ мебошад. Навъҳои форматсионӣ вобаста ба форматсияиҳои ҷамъиятӣ тақсим мешаванд:

-навъи давлат ва ҳуқуқи ғуломдорӣ,

— навъи давлат ва ҳуқуқифеодалӣ,

— навъи давлат ва ҳуқуқи капиталистӣ,

— навъи давлат ва ҳуқуқи сотсиалистӣ.

Вобаста ба тамаддунҳо бошад давлат ва ҳуқуқро мумкин аст ба навъҳои мухталиф вобаста ба тамаддунҳо ҷудо намуд. Дар ин навъи давлат ва ҳуқуқ омилҳои фарҳангӣ, динӣ ва рӯҳӣ ба инобат гирифта мешавад. Мисол, давлат ва ҳуқуки тамаддунӣ элинистӣ, давлат ва ҳуқуқи тамаддуни шарқи қадим, давлат ва ҳуқуқи анъанавии африқоӣ, давлат ва ҳуқуқи тамаддуни мусулмонӣ, давлат ва ҳуқуқи асрҳои миёнаи аврупоӣ ва ғ.

Таърифҳои давлат. Давлат падидаи сиёсӣ ва ҳуқуқист, ки бо вазифа ва таъиноти муайян дар ҷомеа амал менамояд. Гузашта аз он давлат дар масири таърих навъҳо ва шпаклҳои мухталифи худро паси сар кардааст. Аз ин рӯ, аз қадим баҳо нисбат ба воқеияти ин падида якзайл ва умумӣ буда наметавонад. Вобаста ба табиати сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ давлатро ба тарзҳои гуногун таъриф додаанд. Мисол, В.И. Ленин давлатро вобаста ба моҳияти синфиаш чунин таъриф додааст: «Давлат машинаест, ки барои нигоҳдории ҳукмронии як синф аз болои синфи дигар хизмат мекунад». Аммо ин таъриф ба мазмуни давлатҳои демократӣ, ки аз ҷониби халқ таъсис ёфта барои идораи умум хизмат менамояд мувофиқат намекунад. Таърифи нисбатан умумиятдоштаи давлат айни ҳол чунин аст: «Давлат ин шакли ташкили ҳокимияти сиёсист, ки бо мақсади иҷрои вазифаҳои синфӣ ва ё дигар вазифаҳое, ки аз табиати ҷомеаи дахлдор ба миён меояд, фаҳмида мешавад».

• 3. Нишонаҳои давлат

Давлат як шакли ташкилоти сиёсист. Вай ташкилоти одии сиёсӣ набуда, шакли махсуси ташкилоти сиёсист, ки аломатҳои хоси худро дорад. Ҳамин аломатҳои давлат дар маҷмӯъ нишонаҳои давлатро муаррифӣ мекунад. Тавассути ин нишонаҳо давлатро аз дигар ташкилотҳои сиёсӣ фарқ мекунанд. Чунинанд нишонаҳои муҳими давлат:

1. Мавҷудияти ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти маҷбуркунӣ
2. Ҳудуди муайян
3. Андоз
4. Аҳолӣ ва соҳибихтиёрии халқ
5. Соҳибихтиёрии давлатӣ

Мафҳум ва аломатҳои ҳуқуқ

Ҳуқуқ ҳамчун ҳодисаи иҷтимоӣ дар давру замонҳои мухталиф вобаста ба сатҳи шуури ҳуқуқӣ фаҳмишҳои мухталифро дорост. Олимон ва донишмандон аз ҷанбаҳои мухталиф ба мазмун ва моҳияти ҳуқуқ назар намуда, вайро таърифҳои мухталиф додаанд. Чунин мухталифӣ ва гуногунӣ аз табиати шаклҳои гуногуни ҳуқуқфаҳмӣ сар задаст. Мисол ҳуқуқфаҳмии фалсафӣ таърифи ҳуқуқро аз назари фалсафа ҳамчун меъёри ҳақиқат, адолат ва озодӣ муайян кардааст. Ҳуқуқфаҳмии таҳмилӣ бошад «ҳуқуқ маҷмӯи қоидаҳои рафтор аст, ки аз ҷониби давлат муқаррар, муҳофизат ва таъмин карда мешавад», яъне ҳуқуқ аз ҷониби давлат таҳия шудааст. Ҳуқуқфаҳмии динӣ «ҳуқуқро чун маҷмӯи қоидаҳои аз ҷониби Худо таҳия шуда таъриф медиҳад». Ҳуқуқфаҳмии иҷтимоӣ ҳуқуқро чун низоми муносибатҳои иҷтимоӣ шарҳ медиҳад. Ҳар як шакли ҳуқукфаҳмӣ мафҳумҳои ба худ хоси ҳуқуқро пешниҳод намуда намудҳои дигарро инкор менамояд. Дар айни ҳол фаҳмиши ҳуқуқи позитивӣ-таҳмилӣ, ки «ҳуқуқро маҷмӯи қоидаҳои рафтори аз ҷониби давлат муқаррар ва кафолатдодашуда меҳисобад», нисбатан эътирофшуда аст.

Нишонаҳои ҳуқуқ. Ҳуқуқ дорои аломатҳоест, ки дар маҷмӯъ ҳуқуқро ҳамчун шакли махсуси меъёри иҷтимоӣ аз дигар навъҳои меъёрҳои иҷтимоӣ ва ҳодисаҳои ҳуқукӣ фарқ мекунонад. Ҳамин аломатҳои фарқкунандаи ҳуқуқ дар илми ҳуқуқшиносӣ ҳамчун нишонаҳои ҳуқуқ фахмида мешавад. Ҳуқуқ чунин нишонаҳои умумӣ ва махсусро дорад:

1. Ҳуқуқ ифодакунандаи ақидаҳои адолат ва озодӣ.
2. Ҳуқуқ маҷмӯи нишондодҳои муайян аст.
3. Ҳуқуқ аломати таъсисррасониро доро аст.
4. Ҳуқуқ шакли муайяни ифодаёбиро дорад.
5. Ҳуқуқ шакли шуури ҷамъиятист.
6. Ҳуқуқ шакли муайяни ифодаёбиро дорад.
7. Ҳуқуқ низоми муайянро дошта аз ҷониби давлат ҳифз карда мешавад.