Моҳияти давлат ва ҳуқуқ, функсияҳои давлат ва ҳуқуқ
Давлат ва ҳуқуқ барои ҷомеаи инсонӣ аҳамияти бузургро доро аст. Моҳияти асосии давалт ва ҳуқуқ ҳамчун ҳодисаи иҷтимоӣ ва сиёсӣ дар он ифода меёбад, ки тавассути онҳо ҷамъият шакли муназзамро касб карда идоракунии давлатӣ таъмин мешавад. Аз ин лиҳоз мо моҳияти умумииҷтимоии давлат ва ҳуқуқро дарк мекунем. Дигар аз моҳияти давлат ва ҳуқуқ дар он аст, ки онҳо талаботи инсонро ба ҳаёт ва зинадгии якҷоя таъмин намуда манфиатҳои аъзоёни ҷомеаро ҳимоя мекунанд, ҳуқуқу озодиҳоро таъмин месозанд, адл ва баробариро байни одамон амалӣ менамоянд.
Функсияҳои давлат. Функсияҳои давлат гуфта самтҳои асосии фаъолияти давлатро меноманд, ки барои қонеъ намудани талаботи иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсию ҳуқуқии давлат ҳамчун ташкилоти муттаҳидаи сиёсӣ равона шудаанд. Давлатҳо функсияҳои мухталифи дохилӣ ва хориҷиро дороанд. Функсияхои давлатро мумкин аст вобаста ба мазмун ба функсияхои иқтисодӣ-дар соҳаи баланд бардоштани истеҳсолдот, таъмини шароити муосиди инкишофи иқтисодиёт, корхонаҳо, ба функсияи иҷтимоӣ- таъмини шароити арзандаи зиндагии сокинон, беҳбудии ҳаёти оила ва таъмини пиронсолон, ба функсияи сиёсӣ ташкили ҳокимияти давлатӣ, таъмини фаъолияти мунтазами ҳокимияти давлатӣ, ҷалб намудани аҳолӣ дар кори идораи давлат ва ғайра тақсим намуд. Шаклҳои ҳуқуқии иҷрои фуксияҳои давлат. Чунин шаклҳои ҳуқуқии иҷрои функсияҳои давлат мавҷуд аст:
— қонунэҷодкунӣ;
— қонуниҷрокунӣ;
— қонунтаъминсозӣ.
Мафҳум ва намудҳои функсияҳои ҳуқуқ. Функсияҳои ҳуқук ин маҷмӯъ ва самтҳои асосии таъиноти иҷтимоии ҳуқуқ аст. Функсияҳои ҳуқуқ ин тарз ва усулҳои мухатлифи таъсиррасонии ҳуқуқӣ Буда дар маҷмӯъ мазмун ва моҳияти амалишавии ҳуқуқро ифода мекунад. Функсияҳои ҳуқуқиро вобаста ба мазмун ва тарзи таъсиррасониашон мумкин аст ба намудҳои мухталиф ҷудо кард. Мисол мумкин аст функсияҳои сиёсӣ, тарбиявӣ, экологӣ, иҷтимоӣ ва ғайраро ҷудо намуд. Аммо аз назари таъсиррасонӣ функсияхои ҳуқуқӣ ба чунин навъҳо тақсим мешавад:
Функсияҳои танзимсозандаи ҳуқуқӣ;
Функсияҳои ҳифзкунандаи ҳуқуқӣ.
- 6. Шаклҳои давлат ва намудҳои он
Шаклҳои давлат аз рӯи се унсур муайян карда мешавад: шакли идораи давлатӣ, сохтори давлатӣ ва режими сиёсӣ. Вобаста ба шакли идораи давлатӣ давлатҳо мешаванд: шакли идораи ҷумҳуриявӣ ва монархиявӣ. Вобаста ба шакли сохтори давлатӣ давлатҳо мешаванд шакли сохтори мураккаб – федеративӣ ва сода – унитарӣ. Аз назари режими сиёсӣ бошад давлатхо мешаванд шакли режими сиёсии демократӣ ва ғайридемократӣ.
Мафҳум ва намудҳои шаклҳои идоракунии давлатӣ. Шакли идоракунии давлатӣ муайян карда мешавад аз мазмуни ташкили идораи давлат ва усулҳои ташкили ҳокимияти давлатӣ. Аз ин назар дар давлатҳои ҷумҳуриявӣ халқ ҳамчун сарчашмиаи ҳокимияти давлатӣ баромад намуда дар низоми идоракунӣ роҳбари давлат тариқи интихобот сари чанд вақт муайян карда мешавад. Аммо дар шакли идораи монархиявӣ бошад, монарх тимсоли корол, шоҳ, султон ва амсоли инҳо тариқи меросбарӣ муайян карда мешаванд. Яъне инҷо тарзи ташкили ҳокимияти давлатӣ меросист. Шакли идораи ҷумҳурӣ вобаста ба мазмун ва махсусияти идора ба чунин намудҳо тақсим мешавад: ҷумҳурии президентӣ, парлумонӣ. Чунин ҷудонамоӣ воьбастагӣ дорад аз таъсир ва нуфӯзи ниҳодҳои давлатӣ дар ташкили ҳукумати иҷроия, аз масъулияти ҳукумат дар назди мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва ғ. Мисол, дар ҷумҳурии Президентӣ Ҳукумат аз ҷониби Президент ташкил карда мешавад ва назди ӯ ҳисоботдиҳанда аст.
Мафҳум ва намудҳои шаклҳои сохти давлатӣ. Шакли сохтори давлатӣ аз тарзи ташкили сохтори маъмурӣ ҳудудии ҳокимияти давлатӣ манша мегирад. Дар он диққати асосӣ ба мақоми ҳуқуқии қисмҳои таркибии воҳидҳои марзӣ ва муносибати тарафайни онҳо дода шудааст. Унитарb ин навъи давлатест, ки давлат аз сохторҳо ва воҳидҳои маъмурӣ марзии ягона ва марказонидашуда иборат аст. Давлат{ои унитарb ин давлатҳои аз назари сохтори маъмурӣ ва марзӣ ягона буда дорои як Конститутсия як мақомоти иҷроияи марказонидашуда ва як ҳокимияти намояндагии марказонида шуда мебошад. Шаҳрвандии ягонаро дорад. Мисол, Тоҷикистон, Қирғизистон ва ғ. Федеративb шакли мураккаби давлатдорист, ки дар дохили воҳидҳои сохторӣ ва маъмурии давлат мавҷудияти сохторҳои нисбатан мустақили воҳидҳои марзӣ маъмуриро дар паҳнои халқият ва миллатҳои мухталиф имконпазир медонад. Дар федератсия дар заминаи халқиятҳои мухталиф субектҳои нимамсутақили сиёсӣ чун автономияҳо ва штатҳо бо конститутсия ва сохторҳои мустақил доро мебошад. Шаҳрвандии ягонаро дорад.
Мисол, Федератсияи Россия, ИМА. Конфедеративӣ бошад ин шакли мураккаби ташкили ҳокимияти марзию маъмурист, ки дар он субъектони мустақили ҳокимияти давлатӣ бо нишонаҳои нимамустақили давлат мавҷуд аст. Ин шакли давлатдорӣ муваққатӣ буда, дар асоси шартнома ва созишномаҳо пайдо шуда пас аз мӯҳлате ё ба навъи федеративӣ ва табдил меёбад ва ё пароканда мешавад. Мисол ИДМ.