Афкори сиёсӣ: марҳилаҳои муҳими ташаккул ва инкишоф

Нақша:

• 1. Афкори сиёсии дунёи қадим
  2. Афкори сиёсии асримиёнагӣ.
  3. Афкори сиёсии давраи эҳё ва замони нав
  4. Афкори сиёсии марксистӣ

Пешрафту инкишофи илм, умуман, ва илми сиёсатшиносӣ чун ҳамагуна илмҳои дигар, махсусан, ба таҳлили ҳамаҷонибаи афкори сиёсии гузаштагон ниёз дорад. Тӯли асрҳо ақлу заковати халқҳои мухталиф доир ба давлату давлатдорӣ, муносибати сарвари давлат ба омма ва омма ба ӯ, муносибати халқ ба қарорҳои қабулкардаи ҳокимияти сиёсӣ ва ҷомиа андешаҳое гуфтаанд, ки ҳоло ҳам моҳияташонро гум накардаанд.

Андешаҳои сиёсӣ дорои намуна, нусха (парадигмаҳо) буда маҷмӯи заминахои мушаххаси муайянкунандаи татқиқоти илмӣ (дониши) дар айни ҳол этирофшуда ё назарияи ба сифати нусхаи ҳали вазифаи пажуҳиши қабулшуда мебошад. Мафҳуми нусха намуна парадигмаро ба сиёсатшиносӣ Т.Кун (1992-1996) ҷорӣ намуда онро ҳамчун методи гирифтани дониши нав дар марҳилаи инкишофи экстенсивӣ дониш арзёбӣ карда аст. Аз рӯи меъёр (парадигма) нусха табиати сиёсат ва хронологияи таърихиро ин зайл муайян менамояд. Аз ҷумла нусхаи теологӣ, натуралистӣ, иҷтимоӣ, ратсионалӣ. Аз рӯи хронологияи таърихӣ бошад, Антиқӣ аз 2 ҳазор солаи то эраи мо то соли 476, асримиёнагӣ аз асри V эраи мо то асри XIII эраи мо, замони Эҳё асри XIV то асри XVII. Замони нав аз асри XVII- XIX. Инҳо ба марҳилаҳои асосии рушди ҷамъиятӣ мувофиқат менамоянд.Ҳамин тавр намуна, нусха рафтори глобалии татқиқоти бисёр усулҳои мухолифи имконияти сохтани харитаи томи сиёсии оламро медиҳад.

Афкори гузаштагон ва омӯзиши онҳо имконият медиҳад, ки аз таҷрибаи таърихӣ ибрат гирифта онро ба шароити кунунӣ мувофиқ намоему, роҳҳо ва усулҳои судманди амалиёт ва фаъолияти сиёсии халқро мавриди истифода қарор бидиҳем. Масалан, чунин андешаи Конфтсий: «Ба одамон он чиро накунед, ки онро барои худ намехоҳед, дар ин сурат дар давлат ва оила нисбат ба ту душманӣ ҳис намекунанд»! Ин суханон натанҳо барои гузаштагон, балки барои ҳозираю ояндагон ҳам роҳнамои ҳаёти ахлоқию сиёсист.

Ақидаҳои патриахалии вай доир ба давлат ва муносибати бо эҳтиромонаи фарзандону волидайн бо эҳтироми халқу давлат хамрадифанд.

Таълимоти Конфутсий (551-479 пеш аз милод) ва ҷанбаҳои сиёсӣ, ахлоқии вай дар идора намудани давлат ҷолиб аст. Вай ба саволи шумо ба қатли одамони бе принсип ба хотири ба он принсипҳо наздик шудан чӣ тавр менигарад, чунин ҷавоб додааст:

«Барои чӣ давлатро идора карда одамро мекушед. Агар шумо ба накӯӣ кӯшед, халқ ҳам накӯ мешавад».

Намояндаи дигари Чини қадим Мо-тсзи (асри V — IV пеш аз мелод) гуфтааст

«халқ дар давлат асосӣ буда, ҳоким бошад дар ҷои охир аст. Барои ҳамин «фарзанди осмон» ҳамон вақт шудан мумкин аст, ки боварии халқро ба даст орӣ2. Такя ба халқ ва ӯро бо роҳи ҳақиқату адолат ва некӯсириштӣ ҳидоят намудан дар таълимоти мутафаккирони Чин ҷавҳари асосиро ташкил менамоянд. Мо-тсзи давлатро офаридаи Худо намедонад.

Ин андешаҳо дар таълимоти Зардуштӣ, ки принсипи асосии ҳаёти инсонро дар

«рафтори нек, кирдори нек ва пиндори нек» мебинад мавҷуданд ва дар ин таълимот диққати асосӣ ба бунёдкорию ободсозӣ дода шудааст, ки аз нуқтаҳои муҳими таълимоти сиёсӣ- иҷтимоии қавми Эронинажод аст. Чунин гуфтаҳои Зартушт: Андешаи «беҳтарини кас он аст, ки замин кишт мекунад, чорво мепарварад ва шаҳр бунёд намудаю фарзанди солим ба дунё меорад», ҳоло ҳам замонавианд.

Дар инкишофи афкори сиёсии дунёи қадим саҳми мутафаккирони Юнон хеле барҷастааст. Ба хусус саҳми Демокрит, Афлотун ва Арасту, ки ҳаёту рафтори табақаҳои гуногуни ҷомиаро мавриди таҳлил қарор додаанд, ба пешрафти минбаъдаи на танҳо афкори сиёсии Юнони қадим, балки халқҳои дигар низ таъсири бузург расонидаанд.

Мутафаккирони Юнони қадим бештар ба ҳаёти подшоҳу лашкаркашон, одамони оддӣ, аҳли илму ҳунар, зиддиятҳои иҷтимоӣ, диққат дода, то андозае роҳҳои ҳалли зиддиятҳо ва тарзу усули идоракунии давлатро нишон додаанд.

Ба хусус нақши Афлотун (427 -347 то мелод) натанҳо дар инкишофи афкори сиёсии Юнон, балки дар ташаккули афкори сиёсии намояндагони халқҳои дигар, аз ҷумла тоҷикон ва, хусусан, Форобию Сино бениҳоят бузург аст. Ба хотир биоред

«ҷомиаи комила» ва «ғайри комила» маҳз дар зери таъсири давлати «идеалӣ»-и вай ба вуҷуд омадаанд. Аз назари Афлотун давлат «чигунае, ки набошад, дар он ҳамеша ду давлати ба ҳам душман вуҷуд дорад: яке-давлати бойҳо, дигаре-камбағалон.»2

Афлотун типи давлати манфиро дар чор шакл тимократия, олигархия, демократия ва тирания нишон дода, ҳар кадоми ин шаклҳоро омили мутассил бад шудани шакли давлати идеалӣ номидааст.

Вай ҳар кадоми ин чор шаклҳоро таҳлил намуда, тимократияро ҳамчун давлати шӯҳратпараст, ки одамонаш аз паи сарватғункунӣ меафтанд, нишон дода, таъкид менамояд, ки ин оқибат ба олигархия мебарад. Дар давлати олигархӣ бошад қонунҳои асосии ҳаёти ҷамъият риоя намешаванд. Инкишофи минбаъдаи олигархия, аз рӯи таълимоти вай, ба шакли аз ҳама бади сохтори давлатӣ- демократия мебарад. Афлотун қайд менамояд, ки афзоиши бемайлони боигарӣ дар дасти одамони алоҳида зиддиятҳои ҷамъиятиро афзуда камбағалонро ба муқобили боён бармеангезад, ки дар ниҳоят ба шӯриш оварда мерасонад. Халқи ба қиём омада, қисми зиёди бойҳоро нобуд месозанд. Вайроншавии демократия ҳатман ҷомеаро ба тирания мебарад. Ин андешаҳои мутафаккир ҳоло ҳам замонавианд.

Афлотун ба ҳама шаклҳои давлат лоиҳаи давлати беҳтарин ва идоракуниро муқобил мегузорад.

Тибқи ақидаи вай ин давлатро мисли олигархия одамони кам идора мекунанд. Ашхоси роҳбарикунонда касонеанд, ки қобилияти хуби идоракунӣ дошта табиатан барои идора кардан малака доранд ва солҳои зиёд худро барои ин тайёр кардаанд. Принсипи асосии давлати ормониро адолат ташкил медиҳад.

Ақидаи Арасту (384 — 322 то мелод) доир ба давлат хеле ҷолиб буда, вайро

«ҳамчун як навъи муошират» медонад. Фақат давлат- шакли ягонаи олии муоширати байни одамон аст. Давлат маҳсули инкишофи табии буда, вай худро як навъ муошират мисли муоширати ибтидоии оила ва деҳа намояндагӣ мекунад.

Дар доираи давлат маҷмӯи системаҳои томи дигари иҷтимоие бо мақсадҳои хос ва роҳҳои махсуси инкишоф вуҷуд, дорад. Дар ҷои дигар Арасту мегӯяд: «Инсон табиатан вуҷуди давлатӣ аст»1.

Ақидаи Арасту оиди моликияти хусусӣ ва давлатӣ хеле ҷолиб аст. Вай ҷонибдори дороиест, ки аз эҳтиёҷоти дошта бештар набошад. Мутафаккир боигариро на барои аз худ намудан, балки истифода бурдан медонад.

Арасту таъкид менамояд, ки «барои сохтани давлати ормонӣ бо роҳи инқилобӣ вайрон кардани давлати пештара ва аз навсозии инсони воқеӣ талаб карда намешавад. Вазифаи сиёсатмадор ва қонунбарор ба ҷои вайрон шуда сохтан нест. Сиёсат одамонро намесозад, балки онҳоро ҳамон тавре ки табиат сохтааст, мегирад. Ба ақидаи ӯ: а) ҳамин хел сохти давлатие дохил намудан зарур аст, ки ҳангоми мавҷудияти чунин вазъият осонтар қобили қабул бошад; б) беҳтар намудани сохти давлатӣ вазифаи на он қадар мураккаб аст, нисбат ба он ки аз аввал барқарор карда шавад; в) ҳам қонунгузории хуб ва ҳам ходими сиёсии ҳақиқӣ бояд на танҳо шакли мутлақо беҳтарин, балки шакли ба шароити мавҷуда на он қадар хуби мувофиқро аз назар дур насозад»2. Вай мавҷудияти давлатро ба ду тақсим шудани одамон, асосан ғулом ва ғуломдорӣ вобаста медонанд. Арасту се шакли дурусти давлат монархия

(ҳокимияти шоҳ), аристократия ва политияро нишон додааст. Тирания, олигархия ва демократияро шакли нодуруст медонист.

Шаклҳои ҳокимияти давлат, чӣ тавре набошад ҳокимияти давлатӣ ва идоракунӣ аллакай ба таври табиӣ ба ду тақсим шудани аъзоёни ҷамъият — ғуломдорон ҳамчун синфи ҳукумрон ва ғуломони аз ҳама ҳуқуқҳо маҳрумро дар назар дорад.

Арасту дар муборизаи синфӣ иштирок намудани ғуломонро зътироф наменамояд ва мегӯяд «ин кори одамони «озод» таваллуд шуда аст, ғуломон ба ҳокимият ва истироҳат ҳуқуқ надоранд.

Аз ҷониби мутафаккирони Юнони бостон тарзи тайёр намудан ва интихоби сарварони давлату мақомотҳояш низ ҷолиби назар аст: онҳо принсипҳои давлати демократии ғуломдориро тарзе пешниҳод намудаанд, ки як қисми он ҳоло ҳам қобили қабул мебошанд.

Хусусан риояи қонун барои ҳама на дар сухан, балки дар амал диққатҷалбкунанда аст, чунки дар қонун на танҳо ҳуқуқ ва вазифаҳои ҳар як фард хеле равшан нишон дода шуда буданд, балки кадом рафтори роҳбари давлат ва ҳамроҳонаш қасамёдкунанда ҳамчун қасамшиканӣ дониста мешуд, муайян буд. Аз одами оддӣ сар карда, то аҳли мансаб имконият доштанд ба рафтори ғайриқонунии каси қасамшикан баҳо диҳанд, ба хусус рафтори шоҳон ҳамеша дар зери назари умум буд.

Афкори сиёсии асримиёнагии олами Насронӣ

Баъди аз байн рафтани империяи ғарбии Рим муносибатҳои истеҳсоли феодалӣ ба вуҷуд омада нақши фан дар ҳаёти чамъиятӣ мақоми хосса пайдо намуд.

Чун тамоми динҳои дагар дини Насронӣ ҳам дар солҳои аввали пайдоиши худ ҳимояи манфиати аҳли заҳматро вазифаи асоси қарор дода бошад ҳам бо гузашти айём хусисияташро таъғир дода бештар хусусияти сиёсӣ пайдо намуд.

Нуқтаи гардиши куллӣ дар асри VIII ташкили Папаи Рим буд, ки ҳокимияти сиёсию ҳокимияти маънавиро бо тасаруфи худ даровард. Калисои католикӣ ба ҳайси як заминдори калон баромад мекардагӣ шуд.

Калисои католикӣ ва идеологияи вай ба қувваи бузурги мутаҳидкунандаи олами насронӣ табдил ёфт.

Дар ин давра Аврелий Августин (354-430) ба ҳайси аввалин идеологи калисои насронӣ ба майдон омада тамоми миллатхои ҷомеаи инсониро ба « гуноҳи» Бобои Одаму Момо ҳаво ки аз биҳишт ронда шудан, алоқаманд маънидод намуд. Тибқи андешаи Августин сабаби пайдоиши давлат ва аз болои одам ҳукмрон шудани одами дигар гардид. Ин ҳолат то бозгашти Исо ва барқароршавии «шоҳигарии Илоҳӣ»

давом меояд.

Августин ҷонибдори озодии иродаи одами нест ва онро сабаби парешонии ҷамъиятии одамон медонист.

Августин бо вуҷди озодии иродаро сабаби парешонӣ донистанаш ба қобилият ва имконияти инсонҳо боварӣ дошт. Вай таъкид мекард, ки ҳокимият бояд қадри инсонро бидонад.

Намояндаи дигари олами насронӣ Фомаи Аквинӣ (1226-1274) мебошад. Вай ба таълимоти Арасту такя карда таълим медиҳад, ки аз азал одамон барои иттиҳод мекушанд. Сабаби пайдоиши давлатро низ дар ҳамин дидааст. Давлат офаридаии

Худост. Чун давлат офаридаи Худост, ҳокимияти дунявӣ низ тобеи калисо бошад ва ба вай хизмат кунад. Қонунҳои калисоро касе ҳуқуқи бекор кардан надорад, аммо калисо дорои чунин ҳуқуқ бояд бошад. Тибқи андешаи Фомаи Аквинӣ сарвари ҳокимияти олӣ дар осмон Исо ва дар замин Папаи Рим аст.

Тибқи андешаи Фомаи Аквинӣ ҳокимияти давлати агар қонунҳои илоҳиро вайрон кунад, боиси пайдоиши тирания мегардад. Дар назари вай чун Арасту монархия шакли беҳтарини идоракунӣ аст вай монархияро барои он шакли беҳтарини

идоракуни номидааст, ки оламро як Худо офаридааст ва онро худаш идора мекунад.

Ҳамин тавр, ки тани инсонро танҳо ақл идора мекунад давлатро низ бояд як кас идора кунад. Вай чунин навъҳои монархия: а) монархияи сиёсӣ; б) мутлақ; в) монархияи табақавиро ҷудо кардааст. Аз назари Фома қонунҳое, ки ба Худо пайванданд «қонунҳои абарқудрат» ва дорои хосияти олианд.

Сиёсатшиносӣ дар симои Макиавели /1469-1527/ мутафаккири давраи Эҳё ба пояи баланд расид. Вай дар асарҳояш «Государь», «Шоҳ» «Рассуждения о первой декаде Пита Ливия» (Муҳокима оиди саҳнаи авали Пита Ливия) ва «История Флоренции» (Таърихи Флоренсиё) вазифаи илми сиёсатшиносиро дар шарҳи воқеии ҳақиқати

ҷамъиятӣ мебинад. Вай ғояи афкори худ дар бораи давлатро ба зарурияти

объективии таърихӣ — тақдир иваз намуд. Барои вай давлат ин ҳолати сиёсии ҷомиа: муносибати ҳокимону мазлумон ва дар шакли муайян сохтор ва ташкили ҳокимияти сиёсӣ ва мавҷудоти қонунҳост.

Ин ҳокимияти сиёсии манъшудамонда набуда, вобаста ба таносуби қувваҳои мубориз ҳамеша дар тағирёбист.

Агар то замони Маклавели барои ҳама назариячиён саволи асосӣ мақсади давлат воситаи ба дастории адолату некӯаҳволӣ, озодӣ ё худо бошад, Макиавели мақсадро аз ҳокимият, воситаи ба дастории он, нигоҳ доштан ва паҳн намудани ҳокимият иборат донистааст.

Барои вай ҳокимият аз ахлоқ, дин ва фалсафа ҷудо буда, ҳамчун арзиши мухтор ва новобаста ба манбаъҳои дигар бошад.

Вай бадахлоқиро ҷонибдор нест, вале дар он ақида аст, ки қонунҳои ахлоқу ҳокимият бо ҳам бар мехӯранд. Барои арбоби давлат эҳтиёҷи ҳокимият аз эҳтиёҷи ахлоқӣ болотар аст. Бесабаб нагуфтааст, ки «мақсад воситаро ҳақ мебарорад». Вай таълим медиҳад, ки дар марҳилаҳои бӯҳрони озодӣ имконнопазир буда, ба бехатарӣ муқобил аст. яъне озодӣ на ҳамеша ба манфиати устувории ҳокимияти сиёсист. Қонун ва ҳуқуқ асоси озодианд. Вай бар он ақида аст, ки дар шароити босуботи сиёсӣ режимҳои халқӣ қувваи олӣ доранд. Вай чун ҳокими собиқи номувафақ чунин қоидаҳои рафторро барои ҳокимон тартиб додаст. 1.ҳоким на танҳо ба қувва такя намояд, балки ба маккорӣ фиреб низ рӯ биоварад, 2. барои шартномаҳои қаблан қабулшударо ҳатман иҷро намуданаш зарур нест, 3.ҳоким бикӯшад, ки симояшро ҳамчун давлатдори хирадманд ва дилсӯз нишон диҳад, 4. ҳоким усулҳои инъомдиҳию ҷазоро истифода намуда, дар қалби зердастонаш тарсу муҳаббатро нисбати хеш ба миён орад.

Ақидаҳои сиёсии Николо Макиавели барои замонаш моҳияти инқилобиро касб намуда, барои пайдоиши капитализм замина гузошт.

Мутафаккирони замони нав /асри XVII- ибтидои асри ХХ / дар заминаи таҳавулоти нави сиёсию иҷтимоӣ ба таҳлили ҳодисаю зуҳуротҳои сиёсию иҷтимоӣ пардохтанд. Ин ба замони хунрезиҳои сисолаи Аврупоёни асри XVII ва инқилоби буржуазии Англис рост омад. Ин ба замоне рост омад, ки дар асл агар одамро ҳеҷ донанд ҳам, дар назария нуфузи он хеле афзуда буд. Акнун замоне шуд, ки ҷомеаро аз шахс новобаста медонистанд.

Ҷаҳонбинии ҳуқуқии замони нав ду ақидаи марказӣ — «ҳуқуқи табиӣ» ва

«шартномаи ҷамъиятӣ»- ро ба миён овард.

Инқилоби инглисии соли 1688 монархияи Кониститутсиониро, ки то ҳоло вуҷуд дорад, ба амал баровард. Дар замони инқилоб як зумра назариячиёни сиёсӣ ва ақоиди сиёсие пайдо шуданд, ки илми сиёсатшиносиро ғанитар гардониданд.

Намояндаи он замон Гоббс (1588-1679) дар асарҳояш «Оғози фалсафаи таълимот дар бораи шаҳрванд», «Левисерон», «Бегемот», «Ду рисола оид ба

идоракунии давлат» андешаҳои пурарзиши баробарии табии одамон (Форобӣ),

«шартномаи ҷамъиятӣ», ҳокимияти мутлақи давлат бо мухторияти мутлақи ҳоким ифода ёфтаанд.

Гоббс ҳолатҳоеро, ки ҳеҷ ягон гуна ташкилот ва моликияти хусусӣ вуҷуд надорад, ки вазъияти одамро берун аз ҷомиаи шаҳрвандӣ табиӣ дорад, таҳлил намуда, ин ҳолатро «ҷанги ҳама» ба «муқобили ҳама» номида андеша пешниҳод намудааст, ки қонуни асосии табии ҳали сулҳомези муносибатҳоро талаб менамояд.

Гоббс дар он ақидаест, ки ҳама одамон аз рӯи табиати худ кӯшиш менамоянд, ки аз вазъияти вазнини зиндагӣ таввасути шартномаи ҷамъиятӣ як қисми ҳуқуқҳояшонро ба давлат дода, иродаашонро ба давлат тобеъ намоянд. Танҳо ҳокимияти давлатӣ табиати оқилонаи инсонро, ки дар қонунҳои табиӣ ифода меёбанд, истифода барад. Аз андешаи Гоббс ҳокимият бояд қавӣ ва мутамарказ бошад, агар чунин набошад ҷамъият ба ҳолати табииаш бар мегардад. Вай ҳама вазифаҳои давлатиро бо як ибора «некӯаҳволии халқ- қонуни олӣ» ифода намудааст.Дар таълимоти Гоббс ҳокимияти давлатӣ кафили сулҳу оромист.

Намояндаи дигари замони нав Ҷон Локк (1632- 1704) ақидаи истиқлолияти халқ ва зарурияти тақсими ҳокимиятро пешниҳод намуд.

Бар хилофи Гоббс маорифпарвар Ҷон Локк «Ҳолати табиии одамонро ҷанги ҳама ба муқобили ҳама» надониста, онро маҷмӯи муносибатҳои озод, баробарӣ ба ҳам вобаста набудан дар асоси моликият медонад. Барои таъмини боэътимоди ҳолати табиӣ одамон байни худ шартномаи ҷамъиятӣ баста, ризояти таъсиси ҷамъиятӣ, сиёсӣ, давлатро медиҳанд. Агар дар таълимоти Гоббс одамон ҳама ба сохти давлатӣ ҳуқуқҳои худро дода бошанд, дар Локк одамон ҳамон қадар ба давлат ҳуқуқ додаанд, ки он битавонад моликиятро амалӣ ва ҳифз созад.

Дар таълимоти Локк қонун ва қонуният мақоми хоса доранд. Вай дар зери ин ду мафҳум он ҳолати ҳуқуқиеро мефаҳмад, ки моҳияти рафтори оқилона ва ба он мувофиқ манфиати худу умумро дар бар гирад. Вай ҷонибдори қонунест, ки устувор ва дерамал бошад. Ҳеҷ кадом ташкилот аз қонун бояд берун монда натавонад. Вай ҳамчун асосгузори истиқлолияти халқ шинохта шуда, ҳокимияти олии давлат не, балки миллатро медонад. Аз андешаи Локк барои нигоҳдоштани реҷаи озодӣ вазифаи ҳокимиятии давлат бояд аниқ муайян бошад. Қабули қонунро танҳо вазифаи муассисаҳои намояндагии миллат-парламент медонад. Агар ҳукумат бар хилофи ҳуқуқҳои амалкунанда равона шуда бошаду қонунҳоро вайрон намояд, халқ ҳуқуқи бекор намудани шартномаи ҷамъиятиро дорад. Ба хотир оред, ки Форобӣ дар асри X гуфтабуд: «Агар зулму таадӣ ва қашшоқӣ дар кишвар зиёд шаваду подшоҳ ихтиёран аз сари қудрат наравад, халқ ҳуқуқ дорад ӯро зӯран сарнагун созад».

Локк сохтори давлатро чунин нишон додааст: ҳокимияти қонунбарор, парламон, иҷроия, монарх, девони вазирон. Бо ҳама иллатҳо таълимоти Локк аз ҷониби маорифпарварони Фаронса Шарль Луи Монтескье (1689-1775), Жан Жак Руссо (1712-1778) қабул шуда дар тайёр намудани инқилоби кабири буржуазии Фаронса нақши хеле бузург бозид.

Монтескье ҳамчун фошкунандаи ашаддии дисиотизми мутлақи фаронсавӣ дар як қатор асарҳояш, аз ҷумла «О духе законовь» (оиди рӯҳи қонунҳо) кӯшида аст, то қонуниятҳои инкишофи давлат, асосҳои обективии сиёсат, таърих, ҷуғрофия ва иқтисодии инро ошкор созад. Вай симои ахлоқии халқ, хосияти қонунҳоро ба моҳияти ҷуғрофӣ вобаста медонист. Инҷо ҷоиз аст, бигӯем, ки ин андешаҳоро ҳанӯз дар асри X Абӯали Ибни Сино хеле хуб ифода кардааст. Вай, яъне Сино фарқи характери одамонро пеш аз ҳама ба шароитҳои табиӣ ва муҳити ҷуғрофӣ, алалхусус, обу хоку ҳаво, набототу ҳайвонот, ки дар ташаккули инсон нақши калон мебозанд, вобаста медонист. Сино нақши муҳити табииро асоси ягона надониста, нишон медиҳад, ки таъсир ба ҷамъият бевосита набуда, балки бавосита, яъне бо ёрии характери одамон баргузор мегардад. Ба андешаи Сино чун инсон дар танҳоӣ

зиндагӣ наменамояд, бо ҳамкорӣ ва мубодила ва муомилаи иқтисодӣ эҳтиёҷ дорад. Аз чунин андешаҳо бар меояд, ки Сино дар пайдоиши давлату ҳокимият ва қонунҳо нақши иқтисодиро махсус медонад. Ҳамин ақида аз ҷониби Монтескье дар асри ХУП чунин ифода ёфтааст: «Қонунҳо ба тарзе, ки халқҳои гуногун барои ҳаёташон василаи зиндагӣ ба даст меоранд, зич пайвастанд». Монтескье вобаста ба шумораи ҳукумронҳо: се шакли идоракунӣ ҷумҳурӣ, монархӣ ва деспоти»-ро ҷудо намуда, деспотизмро рад намудааст. Ба андешаи вай монархизм озодии сиёсиро таъмин менамояд. Озодӣ ба андешаи вай ҳуқуқест, ки қонун ҳама корро иҷозат додааст. Озодӣ ба андешаи вай дар ҷумҳур ҳам дар ду шакл — демократия ва аристократия вуҷуд дорад. Монтескье шаклҳои давлатро ба масоҳат вобаста дониста, таълим медиҳад, ки барои давлатҳои хурд шакли ҷумҳурӣ, барои давлатҳои масоҳаташон на он қадар бузург монархия ва барои давлатҳои калон деспотиро мувофиқ дониста аст. Вай барои масоҳатҳои калон шакли федеративиро муносибатар медонад. Аз андешаи Монтескье ҳокимият байни қувваҳои сиёсӣ бояд таксим карда шавад, то низоъ ба вуҷуд наояд.

Доир ба масъалаи давлат ва ҳуқуқ ақидаҳои сиёсии Жан-Жак Руссо (1712-1778), ки идеологи майдабуржуазист, ҷиддитаранд. Жан-Жак Руссо чун сиёсатшиносони асри X форсу тоҷик ҳолати табии инсонро, ки ҳама баробаранд, қоил буда он давраро тиллоӣ номидааст, чунки дар ин замон моликияти хусусӣ ва нобаробарӣ вуҷуд надошт. Вай байни моликияти хусусӣ ва давлат фарқият гузошта, ибтидои онро дар созиши ҷамъият мебинад. Ӯ таълим медиҳад, ки чунин фарқият ба ду ҳолати нобарорӣ — нобаробарии молу мулкӣ, ки аз моликияти хусусӣ баромадааст ва ҳокимияти давлатӣ, ки ин нобаробарии иқтисодиро боз амиқтар мегардонад, пайдо шудааст. Руссо роҳҳои чунин сохтори сиёсиро, ки инсонҳо ба ҳам пайваст шуда, ҳолатҳои табиӣ ва озодиашонро аз даст надиҳанд, ҷустуҷӯ намуда, назарияи истиқлоли халқро пешкаш намуд. Бо андешаи вай истиқлоли халқ вуҷуди дастҷамъиест, ки шахси алоҳида ҳамчун намоянда буда наметавонад. Ин ҳокимиятест, ки аз ҷониби иродаи умум амалӣ мегардад.

Вай бар он ақида буд , ки асоси ҳуқуқ ва озодии шаҳрвандонро на танҳо сохтори давлатӣ, балки нобаробарии беандозаи иқтисодӣ ҳам барҳам доданаш мумкин аст. Руссо барои ҳамин даъват менамуд, ки баробарии ҳуқуқӣ бо баробарии моликиятӣ мустаҳкам карда шавад. Вай дуруст дарк кардааст, ки баробармоликиятӣ имкон надорад. Ҳамин ақидаро Абӯали Ибни Сино дар асри X чунин байён намудааст:

«Хирадмандон медонанд, ки агар ҳамаи мардум подшоҳ ва шаҳриёр бишаванд, ҳамагӣ аз байн мераванд. Ва агар ҳамаашон ранҷбар ва коргар ва тобеъ ва раият бишнаванд, подшоҳу султон дар байн набошад, ҷумлагӣ фонӣ ва ҳалок мешаванд. Ҳамчунон, ки агар ҳамагӣ дар тавонгарӣ ва баробар ба якдигар бошанд, касе кор намекунад. Ва агар ҳамагӣ фақиру мӯҳтоҷ бошанд, аз фақру фалокат ва бечорагӣ ҷон месупоранд. Пас тафовути аҳволу ихтилофи иқдор сабаби бақои зиндагии одамизодагон мебошад».

Дар эҷоди назарияҳои сиёси саҳми мутафаккирони немис, ба хусус Имонуил Кант (1724-1804) ва Гегель (1770-1831) хеле бузург аст. Кант дар сиёсатшиносӣ яке аз мутафаккиронест, ки барномаи ғоявии буржуазии либерализмро ассоснок намуда, таълим медиҳад, ки чун арзиши мутлақ-субъекти шуури ахлоқист. Ақлаш мувофиқи худ низомро муайян менамояд. Фард- «хуҷаини худ ба худ буда, давлат бояд барои шахс фазои озоди иҷтимоиеро кафолат диҳад, ки вай худро нишон дода тавонад. Кант ба таълимоти Руссо Локк ва Ментескье «Ҳокимияти судӣ»-ро илова менамояд.

Ба масъалаи амният эътибори ҷиддӣ дода, Кант таъкид менамояд, ки шартномаи сулҳ ҳамон тавре таҳия ёбад, ки дар он барои ҷанги оянда ҷой намонад. Вай ба масъалаи артиш ишора намуда, барҳам хӯрдани онро ҷонибдорӣ намудааст.

Андешаҳои сиёсии Гегель (1770-1831) дар асари машҳураш «Фалсафаи ҳуқуқ» ифода ёфтаанд. Гегель аввалин маротиба ба ҷои мафҳуми «ҳолати шаҳрвандӣ»

«ҷамъияти шаҳрвандӣ» истифода намуда, онро ҳаматарафа маънидод намуд. Вай

ҷамъияти шаҳрвандӣ ва давлати сиёсиро фарқ кунонд. Ба андешаи вай ҷомиаи шаҳрвандӣ ҳолатест, ки байни оила ва давлат меистад. Ба сохтори он инҳо дохиланд:

1. Субстансионалӣ (заминдорон, дворянҳо ва деҳқонон).
2. Табақаи саноатдорон (фабрикантҳо, савдогарону косибон).
3. Кулли (мансабдорон).

Дар ҷомеаи шаҳрвандӣ маҷмӯи талабот, суд, политсия ва корпоратсия вуҷуд дорад.

Идеали Гегель монархияи конститутсионӣ ба шумор меравад, ки дар асоси ба қонунбарор, ҳукуматӣ ва ҳокимияти давлат тақсим шуданаш амал менамояд. Ин ҷо иродаи монарх «ман мехоҳам» бо қарорҳои барқароргаштаи корҳои давлатии аз ҷонибӣ қонун муайяншуда ҳамроҳ мешавад.

Бо мустаҳкам шудани сохти буржуазӣ, як идда иллатҳои он низ равшан гашта, назариячиёни онро водор месозад, ки барои бо бақо гаштани он андешаҳои нави сиёсиро кор карда бароянд. Акнун кодексҳо, конститутсияҳое кор карда бароварда шуд, ки мурод аз онҳо мустаҳкам намудани муносибатҳои иқтисодии буржуазӣ ва сиёсати он буд.

Ба ҳамин ният сиёсатшиносони асри XIX Огнюст Конт (1798-1857), Герберт Спенсер (1820-1903), Людвиг Гумпилович (1838-1909) роҳи минъбадаи инкишофи ҷамъияти буржуазиро тарҳрезӣ намудаанд.

Масалан, Конт вазифаи ҳамагуна илм, аз ҷумла сиёсатшиносиро чунин ифода намудааст «Донистан барои он ки пешбинӣ намоӣ, пешбинӣ барои тавонистан» аст. Вай тараққиёти ҷамъият ва ҳаёти иҷтимоии сиёсиро ба эволютсияи шуур, ба тағирёбии се ҷаҳонбинии бузург (теологӣ, метафизикӣ ва илмӣ) вобаста медонад. Зинаи сеюм аз рӯи ақидаи ӯ инкишофи саноат аст. Ба марҳилаи инкишофи саноат системаи иҷтимоиаш «сотсиократия» муносиб аст.

Дар сотсиократия иерорхияи синфҳо ҳукмрон буда, боигариҳои моддӣ дар дасти «патритсиат» (заминадорон), фабрикантҳо, савдогарон ва банкирҳо ғун шудааст. Банкирҳо на танҳо иқтисодиёт, балки ҳокимияти сиёсиро низ идора менамоянд. Ҳокимияти маънавӣ дар дасти файласуф ва олимон аст. Онҳо ба ҳокимону банкирҳо маслиҳат дода, ба тарбияи насли наврас машғуланд. Коргардон зинаи поёнии ҷомиаро ташкил медиҳанд. Муҳаббат ҳамчун принсипи низом, ҳамчун асоси тартибот ва мақсад аз ҷониби Конт муайян карда шудааст. Ин ҳолат ҳамфикриро таъмин менамояд. Ҳамфикрӣ аз рӯи ақидаҳои Конт «ягонагии ҳамоҳангии асосиатсияҳои сиёсӣ» ҳамчун воҳид ва том ва ризоияти синфҳост.

Дар сиёсатшиносӣ назарияи органикии давлат, ки аз ҷониби Герберг Спенсер (1820-1903) пешниҳод шудааст, хеле ҷолиб аст. Мувофиқи ақидаи вай давлат ҳам монанди узви биологӣ буда, чун «дастгоҳи сиёсӣ», «ҷамъияти сиёсӣ» тавлид шуда, афзоиш ёфта, пир шуда ба ҳалокат мерасад. Дар органҳои давлат муассисаю ташкилотҳо ба вуҷуд омада тавассути онҳо давлат фаъолият менамояд. Синфи ҳукмрон вазифаҳои хориҷӣ, мудофиа, ҳуҷум, синфи ғуломон-дохили истеҳсоли маҳсулоти ғизогӣ, нигоҳ доштани ҳайёти ҳама ҷамъият ва дастгоҳи ҳокимият ба низомовардани ҷамъиятро ба

ӯҳда доранд.

Узвҳои давлатиро ташкилоту муассисаҳо, мақомоти гуногуни қудратию ҳуқуқӣ ташкил намуда, давлат тавассути кори муътадили онҳо фаъолият менамояд.

Вазифаи синфи ҳукмрон ҳифзи амнияти кишвар аз ҳуҷуми беруна ва вазифаи ғуломони дохилӣ истеҳсоли маҳсулоти ғизоӣ, нигоҳ доштани ҳайати ҷамъият буда, дастгоҳи ҳокимият бошад ба низом дароварандаи он мебошад.

Адабиёт:

1. Чанышев Л. Н.«Начало философии». Из — во»Мос.Гос. Университет 1982. стр. 6.
2. Асмус В. Ф. «Античная философия». Из — во Высш. школа М.: 1976, стр. 235.
3. Низом мул – мулк «Сиёсатнома». Душанбе 1989 саҳ 6.