Маданият Критӣ – Микенӣ. Маданияти давраи архаистӣ ва классикии юнонихо

Маданият критӣ – микенӣ.

Мафхуми «античный» ё атака аз калимаи лотинии «апйшз» гирифта шуда, маънояш «кадим» мебошад.

Арзишхои мадании давлатхои мутакаддим дар ташак-кулёбии маданиятхои минбаъди халкдои Европой: дар адабиёт, санъат, фалсафа, дин ва чахонбинихои сиёсию хукукй таъсири калон гузоштааст.

Яке аз чунин арзишхо ин тамаддуни кадимаи Юнонй ба хисоб меравад, ки дар илми таърих, фалсафа ва фархангшиносй бо номи маданияти крито-микенй маълуму машхур аст. Там-мадуни минбаъади Юнонй кадим аз се таммадун сарчашма ги-рифтааст.

1. Тамаддуни крито-микенй
2. Тамаддуни Мисри кади
3. Тамаддуни Хахоманишинхо

Юнон дар кисми чануби нимчазири Балкан чой гирифтааст. Давлати Юнон таъриху маданияти хеле кадима дорад. Тамаддуни антикии Юнон дар таърихй маданият ба номи маданияти крито-микенй маълум аст. Марказхои ин маданият чазираи Крит ва шахри Микена мебошад. Замони пайдоиши маданияти критй ё ин ки миносй (аз номи шохи афсонавии критихо Миноса) ба хазорсолахои Ш-И пеш аз милод рост меояд. Дар нимаи дуюми асри XIX дар натачай кофтуковхои археологи бо рохбарии археологи англис А. Эванс дар Кносса (кисми марказии чазираи Крит) аввалин касри бошукухи ин маданият ёфт шуд, ки онро Эванс, касри Миноса номид. Ин касрро мувофики асотири. Юнонй «Дедал ва Икар»-Дедал ном меъмор ва ихтироъкори мохир барои шох сохтааст. Дедал барои шох Миноса каср, ла~ биринт-биное сохт, ки рохраву долонхояш чунон печ дар печ буд, ки каси ба он даромада баромади касрро намеёфт. Ин касрхои бохашамат дорой толорхои калони бо накшу нигор зинат дода шуда буда, то хол рангу зебоии худро дар зарфи ин хазорсолахо нигод доштаанд, ки ин аз маданияти баланди меъморй ва рас-сомии маданияти давраи критй шадодат медидад.

Дар Крит дочагии кишлок хеле тараккй карда будааст. Критидо дар тайёр кардани ярокдои биринчй ва зебу зинатдои ороиши тиллой, дар сохтани бинодо ва киштидо ба мадорати калон содиб будаанд. Дар Крит кашидани расмдо дар девор хеле макоми баланд пайдо карда буд. Маъмултарин расмдои давраи критй ин расми дайвонотдо буд, расми «игры с быками» (бози бо букодо) ва гайрадо. Дин дар даёти критидо чои намоёнро ишгол мекард. Дину давлатро дар Крит як шахе идора менамуд. Тадкикотдои археологи исбот намуданд, дар дазорсоладо Ш-П пеш аз милод дар Крит аввалин дар Европа чамъияти синфй ва давлат ба вучуд омада, маданият ба авчи аъло ба дарачаи хеле баланди инкишофи худ расида буд. Давраи гул-гул шукуфии маданияти критй ба асрдои XVI ва нимаи яку ми асри XV то милод рост меояд. Критидо хати худро доштанд, ки хондани он то дол ба касе муаяссар нашудааст.

Дар миёнаи дазорсоладои пеш аз милод дар чазираи Фера шарктар аз Крит оташфишоиии бузурги вулкан ба вучуд омад. Такони зеризаминй дар Крит бисер бинодоро хароб кард. Ч,а зираро абрдои хокистарй, чанги вулкан ва мавчдои бузурги хокистар фаро гирифтанд, ки баландиашон ба даддо метр мерасид. Ин оташфишони богу киштзордоро несту нобуд карда маданиятро дар инчо нест намуд.

б) Ёдгоридои маданияти Микенй. Фа л ок а ти дар Крит руй дода, дамаи ёдгоридои маданиятро нест карда натавонист. Дар дазорсолаи II пеш аз милод. Дар Юнон маданияти дигари бо вай шабед инкишоф ёфт. Дар нимчазираи Балкан аввалин бор археологдо ёдгоридои онро дангоми кофтукови шадрй Микена дар Пелопоннес ошкор карданд. Дар Пелопоннес кабилахои ахейи зиндагонй менамуданд, бинобар ин, ин маданиятро мада­нияти ахейй низ меноманд.

Давраи гул-гул шукуфии маданияти Микенй ба соли 1700 то давраи мо рост меояд. Дар Микена маданияти хочагии кишлок, инкишоф ёфта буд. Хунармандй, сохтани ярокдои биринчй, зарф-дои чини хеле инкишоф ёфта буд. Сохтани бикодои зебои сангин дар Микена анъана шуда буд. Аз дама чизи ачоиби маданияти Микенй ин кабрдои ондо мебошад.

Соли 1876 археолог Г. Шлиман аз кисми шимолии Шаркии чазираи Пелопоннес «гроб^о» кдбрх,ои кддимаи микенидоро ёфт. Х,амрох,и мурда дар кдбр микених,о зару зевари ороишй, ко-саю табак,, яроку аслвда мемондаанд. Гайр аз ин дар руи мурда микенщо никоби тиллои мегузоштанд, ки ин чиадти фаркку-нандаи маданияти Микенй аз Крита мебошад.

Шахрхою касрхо ва мак;барах,ои вдзорсолах,ои II пеш аз милод дар дигар мавдлхои Юнон; дар Афина низ ёфт шуданд. Давраи гул-гул шукуфии маданияти микенй ба асрх,ои ХУ-ХШ асри мо рост меояд.

Марказ^ои асосии маданияти микенй чун маданияти кри-тй-ин карской ощо буд. Калонтарини цасрхои маданияти дав­раи микенй дар Микен, Тиринф, Пилос, Афина ёфт шудааст. Деворхои бо куввати ин касрхо аз харсангхои калони тарошида шуда сохта шудааст. Агар расми ачоби деворхои касрхои мада­нияти критй сахдаи бозии «игры с быками» бошад, аз маданияти микенй ин сахна^ои «чанг» ва «шикор» мебошад. Ахейщо дар асри XV то эраи мо чазираи Критро забт намуда аз критихо хаташонро гирифтанд ва дар асоси он хати худро ба вучуд оварданд. Археолощо дар шахрхои Юнон китоб^ои илмии ма­данияти микениро ёфтанд ва ба олимон муяссар шуд, ки хаткой руи ин китобх,ои кадимиро хонда бароянд. Хондани хати микенй аввалин маротиба соли 1953 ба олими англис М. Вентрис муяс­сар шуд. Дар ин китобхои илми руйхатй кишоварзон бо номгуи андози аз он*о гирифташуда, номи канизон (дар он давра мар-дон-гуломон кам буданд), чорво ва г. мавчуд буданд. Дар ин руйхатхо гову аспхо бо номхояшон, канизон бошанд, тавдо шу-мораи умумиашон ва фарзандонашон нишон дода шудааст. Дар мукоисаи маданияти критй ва микенй байни овдо чунин фар-киятхо дида мешавад.

1. Маданияти микенй нисбати маданияти критй гуногун-паклтар аст.
2. Бинохои зебои сангин ва кабрх,ои микенидо аз маданияти критй фарк мекунад.
3. Касрхои микених,о нисбати критихо бокувваттар сохта шудааст.

Касрхои микених,о аз харсанг^ои тарошидашудаи калон сохта шудааст ба мисли ахромхои Миср.

Дар охири хазорсолаи II пеш аз милод аз Шимол к,аби-лахои нави юнонии дорихо ба Юнон зада даромаданд. К^абила-хои дорй дар сатхи пасти инкишофи мадани зиндагонй мена-муданд. Дорихо шахри Микена ва дигар марказхои мадании Юнонро горату хароб карда дар Пелопоннес сокин шуданд. Як кисми ахолии ба онхо тобеъ шуд, кисми дигар гурехта ба дигар чойхо рафтанд, бисёрихо ба сохили Шаркни бахри Эгей кучида рафтанд. Х,учуми дорихо ба таназзул ёфтани хочагй ва маданияти юнони оварда расонид. Давлатхои хурди дар хазорсолаи II пеш аз милод ба вучуд омада несту нобуд карда шудаанд.

Дар муддати садсолахо дигар дар ин чойхо бинохои зебои сангин намесохтанд, махсулотхои хунармандон дурушту дагал шуданд, савдо катъ гардид, хат фаромуш шуд, мадонияти Юнонй ру ба таназул намуд.

Давраи гомерй. Давраи, баъдинаи таърихи маданияти юно­ни ро дар илми фархангшиносй давраи гомерй меноманд. Гомер ин шоири нобинои асри VIII то милоди юнонй мебошад, ки дар бораи кахрамонихои чангии юнонихо дар чанги Троя ва дар асоси ривоятхои юнони ду достони бузургу калон «Илиада» ва «Одиссея»-ро офаридааст. Номи «Илиада» аз номи шахри Илон гирифта шудааст. Дар «Илиада» вокеахои соли дахуми чанги Троя тасвир ёфтааст. Троя ин яке аз шахрхои таракикардаи хамон давра дар Осиёи Хурд буд.

Дар ин достонхо на танхо дар бораи як худи лашкаркашй, балки аз хусуси хаёт, урфу, одат, динхои юнониён дар зарфи садсолахо накл мекунанд. Ин ду достой мувофики ривоятхо дар асри VIII тартиб дода шуда, дар асри VI пеш аз милод навишта шудаанд.

МАДАНИЯТИ ДАВРАИ АРХАИСТӢ ВА КЛАССИКИИ ЮНОНИХО (АСРХОИ Vffl-VI)

Маданияти давраи архаистии юнонихо асрхои VIII-VН пеш аз милодро дар бар мегирад. Ин давраи колония («колонизации»)-(мустамлика ва мустамликакунонй) ташкилкуний юнонихо дар сохилхои бахри Сиёх буд. Колонистхо дар им чойхо шахрхои нав бунёд карда давлатхои мустакилро ташкил менамуданд. Дар

асрхои VIII то VI пеш аз милод дар сохилхои бахрй аз Кавказ то Испания бисер колонияхои юнонй ташкил шуданд.

Дар натичаи ин, маданияти юнонй аз «Изоляция» (мах-дудият) баромад, ки баъди бардам хурдани маданияти крито-ми-кенй ба он дучор шуда буд. Дар натирай ин омехташави юнонихо аз дигар халкхо бисер чизхоро омухтанд. Юнонихо аз лидиягихо сикка задани тангаро омухтанд. Бо алифбои финикихо шинос шуда дар а соси он алифбои худро кор карда бароварданд, ки аз 24 харф иборат буд. Фаркият дар он буд, ки дар алифбои юно­нихо бар хилофи финикихо аломатхое, буданд, ки на танхо хамсадохоро балки садонокхоро низ ифода мекарданд.

Дар инкишофи ил ми хандаса ва астрономияи юнонй. та ь-сири илми Мисри кадим ва Байнаннахрайн хеле калон аст. Дар инкишофи санъати архитектураи юнонй, таъсяри санъати архи-тектураи халкхои Шарки наздик хеле калон аст.

Юнонихо дар вакти мустамликакунй унсурхои пгшкадами маданияти халкдои дигарро гирифта онро иякишофу сайкал дода маданияти тозаи юнонй «Элинй»-и худро ба вучуд оварданд.

Гарчанде юнонихои кадим дар худуди бузурги мамлакатхои бетона сокин бошанд, хам худро Эллинхо ва ватани худро Эллада меномиданд. Эллинихоро забони ягонаи умумй, урфу одат, ри-воятхои кадимаи миллй, динй ва алифбои ягона муттахид ме-кард.

Дини юнонихои кадим. Дин дар байни юнонихои кадим ба мисли дигар хаякдои кадима дар натирай онизй дар назди куввахои табиат пайдо шудааст. Юнониён хам бисер ходисадои табиатро намефахмиданд ва аз онхо метарсиданд. Онхо чунин эътикод доштанд, ки худо ва олихахои дар тамоми табиат мавчуд буда, онро идора мекунад. Дини юнониёни кадим мисли динхои кадимаи шаркй политеистй (бисёрхудой) буд.

Аз руи акидахои юнониёни кадим мавчудоти аввал ин Хаос будааст, ки баъд аз вай Замин (Гея) ва чахони таги заминй (Тартар), Осмон (Уран) пайдо шудаанд. Инхо худохои аввал буданд. Кисми дуюми худохо, ё ин ки «наслхои» дуюми худохо мувофики ривоятхои юнониёни кадим ин фарзандони Гея (Замин) ва Уран (Осмон) «Титонхо» будаанд. Ва гуё Уран метарсид, ки фарзандонаш калон шуда хокимиятро аз у мегиранд, бинобар ин у фарзандонашро дар таги Замин бандй мекунад.

Лекин ба онхо муяссар мешавад, ки озод шуда, падарашонро еарнагун намоянд. Ва яке аз онхо худой вакт — Кронос ба тамоми чахон хукмрон мешавад. Баъдтар хокимияти худой вакт Кроносро писари хур-диаш Зевс еарнагун мекунад ва ба тамоми чахон хукмрон меша­вад.

Мувофики авдцахои юнонй худо Зевс хамрохи дигар худо-до дар кухи Олимп зиндагонй менамуд ва онхоро юионихо «худо-хои Олимпй» меномиданд.

Худой аз хама бузургу асоси Зевс ба шумор мерафт.

Зани Зевс — Гера, хукмрони Осмон буд.

Бародари Зевс — Посейдон худой бахр буд.

Бародари дигари Зевс, Аид худой олами зеризаминй буд.

Худой офтобро Гелиос, худой рушной ва санъатро Апол­лон, худой киштукор ва серхосилиро Деметра, худой чангро Apec, худой зебоиро Афродита, худой охангариро Гефест, худой панду хикматро Афина, худой шаробпазиро Дионис, худой сав-доро Гермес меномиданд.

Дар юнони кадим ба гайр аз ин худохои умумй хар вилояту шахр ва махалхалхои юнонй худой худро дошт.

Як шакли асосии инкишофи маданияти юнонии антика ин «бозихои спортии» онхо ба хисоб мерафт, к и ба муносибати ху­дохои Олимпй гузаронида мешуд:

1. Ба муносибати худо Зевс аз соли 776 ofo3 карда дар кухи Олимп мусобикахои спорта дар 4-сол як маротиба гузаронида мешуданд.
2. Ба муносибати худо Аполлон мусобикахои спортй-му-сикй ба номи «пифи» (пифийеке), дар Делфа дар 4-сол як маро­тиба гузаронида мешуд.
3. Ба муносибати худо Посейдон чунин бозихо дар ду сол ду маротиба дар Коринф гузаронида мешуд бо номи «Истини-мийские».

Дар давраи археисти вилояти инкишофёфтаи Юнон ин Ио­ния ба хисоб мерафт, ана дар хамин чо системаи фалсафаи антики бо номи «Натурфалсафа» пайдо шудааст. Намояндагони ин чараёни фалсафа мехостанд, ки конунхои табиатро бифахманд, ки олам аз чй иборат аст. Намояндагони ин чараёни фалсафа дар чустучуи нахуст асоси олам буданд. Фалес нахуст асоси олам, нахуст модаро, пайдоиши тамоми мавчудоти оламро аз об медонист, Анаксимен аз вдво, Анаксимандр- аз апейрон (як чизи номуайян, ки дар худ тазодх,ои гармиву сардй, номию хушкй, сохтию нармй ва г. дорад) медонист.

Пифагор нахуст-модаро чустучуй намуда асоси адмаи мав-чудотро аз шумора ва муносибатхои шуморавй медонист.

Умуман пайдоиши илмй фалсафаи юнонии ин давра дар илмй фалсафа ба номи «мактаби милет» (намояндагонаш Фалес, Анаксимандр) ва «мактаби Элей» (намояндагона Элей, Ксе-нофон, Парменид, Мелис, Зенон) машхур аст.

Адабиёти бадеии ин давра дар шакли дахони ба мисли эпос, шеърхо дар васфи мехдат, зарбулмасалхо эчод мешуданд ва инкишоф меёфтанд, ки тачасуми онро мо дар достони «Илиада» ва «Одиссея» дида метавонем. Ин достойно аввалин адабиёти бадеии ононй буда, аз асри VIII то хозир ахдмияти худро гум накардаанд ва дар хазинаи маданияти ча^онй дар чойи аввал меистанд ба мисли «Шо*нома»-и А. Фирдавсй.

Баъдтар дар ин давра дар адабиёт дигаргунй ба вучуд меояд. Аз навиштани Эпос ба навиштани шеърхои лирики мегу-заранд. Шоирони ин давра Арихилоха, Солон, Алкея, Анек-реонта дар эчодиёти худ кушиш менамуданд, ки ба чахони до-хилии инсон дахолат намоянд.

Дар асрдои VIII-VI пеш аз милод илмй манбашиносй пайдо шуд, театр, хор пайдо шуд.

Хулоса маданияти архаисти гуногуншакл буда, барои гул-гул шукуфонии маданияти минбаъдаи Юнон замина гузоштааст.

МАДАНИЯТИ КЛАССИКИИ ЮНОНЙ (ДАВРАИ ГУЛ-ГУЛ ШУКУФИ)

Дар асри V-IV пеш аз милод сохти гуломдорй дар Юнони кадим ба дарачаи баланди инкишофи худ расид. Ба туфайли меднати гуломон ва камбагалон хочагии кишлок, хунармандй ва савдо инкишоф ёфт. Афина ва Спарта давлатхои пурзуртарини Юнон, буданд ва марказвди маданияти юнонй ба хисоб мераф-ганд.

Дар хамин давра нашъунамои маданияти классикии юнонй ибтидо мегирад. Х,окими хамонвактаи Юнон Перикл ба ин-кпшофёбии илму маданият аадмияти калон медод. Дар натичаи мушохида бар табиат ва шиносой бо донишхои илмии Шарки кадим дар Юнон илм дар бораи табиат инкишоф ёфт. Таълимоти Демокрит оид ба атом, асархои зиёди илмии оид ба тибби Гиппократ, ба сохахо чудо кардани илм ва ба вучуд омадани илмхои мустакил ба мисли ботаника (аз калимаи юнонй гирифта шуда, маънояш «растанй»); физика (аз калимаи юнонй гирифта туда, маънояш «табиат»), сиёсат (аз калимаи юнонй гирифта шуда маънояш «давлат») аз тарафи Арасту махсули хамин давра аст, ки он дар инкишофи илми чахонй кадами бузурге ба пеш буд. Дар асри V пеш аз милод дар Юнон ба фанни таърих ибтидо гузошта шуд. Асосгузори ин илм дар Юнон Геродот буд, уро «падари таърих» мегуфтанд. Таърихчии дигари бузурги Юнон ин Функидид (460-400) ба хисоб мерафт.

Дар ин давра адабиёт ба авчи аълои инкишофи худ мерасад. Жанрхои асосии адабиёти юнонй дар ин давра «Фочиа» ва «Маз-хака» ба хисоб меравад. Жанри фочиа ва махзака аввалин бор дар Юнон ба вучуд оМадааст. Фочианависи бузурги юнонй ин Эсхил ва Сафокл буданд. Яке аз фочиахои машхури Эсхил ин «Прометеи занчирбанд» ном дошт. Дар байни фочиахои навиштаи Сафокл машхуртаринаш ин «Антигона» буд. Барои хотираи ин ду фочиа­нависи машхур дар театри. Афина хдйкал гузошта шуду буд. Дар рузхои ид дар Юнон аз кадим намоиши сахначахои хандаовар маъмул буд. Баъдтар дар асоси ин сахначахои хандаовар-маз-хакахо-пьесахои хушхолкунанда пайдо шуданд. Калимаи коме­дия юнонй буда, маънояш «сурудхои мухочирони хушхол» мебошад. Мазхаканависи машхури ин давра Аристафон ба хисоб мерафт, ки бо мазхакаи «Паррандахояш» машхур шуда буд.

Дар ин давра дар Юнон театрхо пайдо шуданд. «Театр» калимаи юнонй буда, маънояш «чои тамошо» аст. Намоишхои театрй дар як сол 2-3 марртиба ташкил карда мешуд. Роли зан-хоро низ дар аввал дар ин чо дар руяшон никоб кашида мардон ичро мекарданд. Калонтарин театри ин давра дар Афина сохты шуда буд, ки 17 хазор тамошобин дар он чой мегирифт. Санъати меъморй низ дар ин давра ба авчи аълои инкишофи худ мерасад. Юнонихо ба зебо ва бохашаматии чойхои чамъиятй ва бинохои шахрхо-давлатхои худ диккати зиёд медоданд ба ибодатхонахо, агорахо (бозорхо), гимнасияхо ва г. Дар санъати меъмории ибо­датхонахо хусусиятхои асосии меъмории эллина пуратар акс ёфтааст.

Ибодатхонахо — «хонаи худо» — росткунча сохта мешуд ва чор тарафи онро пешайвонхо ихота менамуд. Дарун ва беру ни ибодатхона бо хайкалхо оро дода мешуд, ки дар натичаи ин санъати хайкалтарошй инкишоф меёфт. Хайкалхоро аз чуб метарошиданд, аз мармар меканданд, аз бириич мерехтанд. Ба руи баъзе хайкалхои чубин порахои тунуки устухони филро мечаегюнданд, ки ин ба хайкал ранги бадани одамро медод. Хайкалтарошй чунон инкишоф ёфта буд, ки ба онхо нигариста, кас хаёл мекард, ки онхо зиндаанд.

Дар асри V пеш аз мил од хайкалтарошон тасвири харакати одамро ёд гирифтанд. Онхо одамро дар холати давидан, чанг, диск ё найзапартой тасвир мекарданд. Вакте, ки ба хайкали «Дискандоз»-и хайкалтарош Мирон менигарй ба назар чунйн менамояд, ки хозир бадани тарангшудаи варзишгар рост меша-ваду дасти сермушаки у дискро дур мепартояд. Хайкалтарошони юнонӣ дар асархояшон на танхо зебоии одам, балки диловарй ва ба кахрамонй тайёр будани уро низ нишон медоданд.

Х,айкалтарошони машхури юнонй ин Фидмй-муаллифй хаи-калхои олихахо дар Афина, дар акрополи иб<1ратхонаи Афина, хайкали «мунозираи Афина ва Посейдон» дар пештоки ибодат-хонаи Парфенон, хайкали «Зевс» дар ибодатхонаи Олимп; Ми-рон-муаллифи хайкали «Дискандоз»; Поликле г-муаллифи хай­кали худо Гера, ки аз тидло ва у стух ежи фил сохта щудаает ва ;\ мебошад.

Рассомон дар ин давра бештар дар руи гулдонхо ва хай-калчахои сафолин аз хаёти худ, аз асотир, аз достонхои Гомер аз сахначахои фочиавию, мазхакахо раем мекашиданд. Маркази

асосии инкишофи маданияту санъати эллинй дар асри V пеш аз ми л од ин шахри Афина буд.

#