Этика ва маданияти менеҷмент

1. Этикаи менечмент ва омилхои интихоби этикӣ

2. Масъулиятнокии ичтимоии ташкилот ва бахои фаъолияти иҷтимоӣ

3. Ташкили идоракунии этики ва масъулияти ичтимои ташкилот

4. Услубхо, эътибор ва маданияти ташкилии менеҷер

5. Маданияти идоракунии со³ибкори ва одоби муоширати рохбарӣ

1. Этикаи менечмент ва омилхои интихоби этикӣ

Фахмиши умумии этика — ин кулли коидахои маънави ва арзишхое, ки рафтори одамон, ё гурухи одамонро идора мекунанд ва бахои мусбат, ё манфии фикри онхоро муайян месозад. Аз дигар тараф этика кодекси конунхои дохилии одамон буда, муайян месозад, ки чи тавр рафтор бояд кард, кадом рафторро набояд кард, кадом карорро бояд кабул кард, кадомашро не, ³удуд ё сархади байни некию бади чи гуна бошад. Этика ин худ арзишхои дохилии одамон буда, дар навбати худ як кисми маданияти корпоративии корхона мебошад, ки барои кабул намудани карори идоракунии корхона таъсири худро мерасонад ва аз нигохи ичтимои кабулшаванда будани онхоро нишон медиханд.

Масоили этики дар он холате пайдо мешавад, ки агар рафтори як шахси алохида, ё умуман ташкилот ба мухит, атрофиён зарар, ё худ фоида меорад.

Дар этика як катор роххо дар фахмиши арзишхо ва меъёрхо вучуд дорад, ки дар таxрибаи менечмент кабул карда мешаванд: усули таъсиррасони, инфироди, хукукию маънави ва консепсияи адолатпарасти.

Усули таъсиррасони – коидахои асосии ин усул дар асри XIX аз тарафи файласуф Бентам ва Xон Стюарт Милл кабул шудааст, ки мувофики меъёрхои маънавии рафтор ба одамон фоидаи зиёд меоранд

Усули фарди – мазмуни ин дар он аст, ки рафторхои маънавии шахс барои ояндаи e фоидаовар мебошанд.

Усули хукукию маънави – инсоният аз рeзи аввали ба дунё омаданаш хукукхои бунёди ва озодихоеро дорад, ки касе, ё гурухе наметавонанд, eро махдуд созанд. Ин чунин маъно дорад, ки аз xихати этики мо бояд кароре кабул намоем, ки аз руи он хукуки одамонро поймол нанамоем.

Дар Чараёни кабули карор бояд чунин хукукхои маънави ба инобат гирифта шаванд:

1. хукук ба озоди ва ризоият. Ба дигар одам танхо хамон вакт таъсир мерасонед, ки агар вай озодона ризоги дихад.
2. хукук ба зиндагонии шахси. Берун аз кор хар як шахс бояд, бо хохиши худ зиндагони намояд ва хукук дорад, ахбореро назорат кунад, ки ба шахсияти e тааллук дорад.
3. хукук ба озодии виxдон. Инсон хак дорад, ки аз ичрои кароре даст кашад, ки бар зидди меъёрхои маънави ва динии вай мебошад.
4. хукуки озодии сухан. Инсонхо хукук доранд, ки аз руи меъёрхои этики ва хукуки рафтори дигаронро танкид намоянд.
5. хукуки гeш кардан ба муроxиат. хар як шахс хукук дорад, ки дигаронро гeш кунад ва муомилаи дуруст дошта бошад.
6. хукуки зиндаги ва бехатари. Инсонхо хукуки химояи xони худ, саломати ва бехатариашонро доранд.

Консепсияи адолатпарасти тасдик менамояд, ки меъёрхои этики дар асоси коидахои баробари, хакикатпарасти ва холис бошанд. Аз нигохи менечерон се шакли адолат вучуд дорад:

• адолати таксимоти;
• адолати тартиботи;
• адолати баркароркуни (консепсия).

Адолати таксимоти- талаб мекунад, ки муносибати менечер бо итоаткунандагон дар асоси талаботи вокеи сурат гиранд

Адолати тартиботи – талаб мекунад, ки хакикатпарастии маъмури дар рафтор ва муносибати итоаткунандагон бошад. Коидахо бояд аник, фахмо, доими ва дар амал татбикшаванда бошанд.

Адолати (xуброни зарар) тарафхои xавобгарро маxбур месозад, ки зарари овардашударо ба одамон баркарор созанд. Аз тарафи дигар одамон набояд ба ходисахое, ки аз доираи назорати онхо дур хастанд, xавобгар бошанд.

Консепсияи адолатпарасти бисёртар кисме, ки дар системаи конунии меъёрхои хукуки xойгир мебошад мувофикат менамояд. Аз тарафи дигар аксарияти конунхо ва санадхои меъёри бояд, ки дар асоси консепсияи адолатпарасти кабул карда шаванд, ки хукуку озодихои шахрвандонро таъмин карда тавонанд.

Омили асосии дигаре, ки ба рафтори менечерон таъсири калон мерасонад, ин Чараёни глобализатсияи иктисоди мебошад. хамкории байналхалки ва характери байналмилали гирифтани фаъолияти менечерон масоилхои этики ва арзишхои онро хело хам мураккаб намудааст. Мисол дар аксари давлатхои рe ба таракки нихода «пора» гирифтан хамчун як таxрибаи ма¥були со³ибкори кабул шудааст, ё ин ки намояндаи гумрук хатман бояд хисса гирад, гeё ки илова ба муздаш мебошад. Аммо дар аксари мамлакатахои тараккикарда ин чиз кабул нест.

2. Масъулиятнокии ичтимоии ташкилот ва бахои фаъолияти ичтимои

Консепсияи масъулиятнокии ташкилот дар назди чамъият, хамчун консепсияи этики, хело хам содда мебошад: мазмуни асоси он аст, ки ташкилот бояд, ки хубро аз бад фарк кунад ва мувофики меъёрхои маънавие, ки чамъият кабул намудааст, амал намояд. Мазмуни расмии масъулияти ичтимои ин ухдадорихои рохбари ташкилот барои кабули карор ва фаъолиятхое мебошад, ки Дарачаи некeахволии одамон ва манфиати чамъият ва ташкилотро низ бехтар менамояд.

Муайян шудаанд, ки гуруххои манфиатнок, ки дар дохил ва берун аз корхонахо вучуд доранд, талаботи махсуси худро оиди фаъолияти корхонахо доранд. Мисол дар расми 3 гуруххои манфиатноки асосиро нишон медихем:

Мухити беруна

Ташкилоти содироти нафт

Кредиторон

А[лии ма[ал

Олимони

эколог

Ассотсиатсия[ои тиxоратb

Истеъмолкунандаи дохилb

Гурe[и манфиатдори махсус

Истеъмолкунандаи хориxb

Ширкати

Раrобати дохила

Суд[o

калони

Са[[омон

Давлат[ои хориxb

байналхал¥и

{окимияти ма[ал

ва федералb

ВАУ

Коргарон ва иттифоrи касаба

Инвестор[о

Раrибони хориxb

Молтаъмин-кунандаи хориxb

Молтаъмин-кунандаи дохилb

Расми 3. Гурe[[ои манфиатдори фаъолияти исте[соли ширкати байналхал¥b

Ченаки аввали бахои масъулияти ичтимои корхона — ин масъулияти иктисоди мебошанд.

Масъулиятнокии хукуки гуфта, дар ташкилот зарурияти риоя намудани коида ва меъёрхое, ки чамъият дар шакли конунхо ва дигар санадхои меъёри муайян намудааст меномем. Конунхо ба хокимияти махалли ва хокимияти маркази мансуб мешаванд.

Масъулияти этикии корхона ин фаъолияти зарурии чамъияти мебошад, ки дар ягон конун дида нашудааст ва ба масъулияти иктисодии корхона дохил намешаванд.

Масъулиятнокии ичтимоиро ба eхда гирифтан, ин хохиши волои рохбарони ташкилот ба хисоб мераванд, ки онхо маблаГгузории мактабхо, боГчаи бачагона, нафакахeрон, одамони маюбро ба зимма мегиранд.

3. Ташкили идоракунии этики ва масъулияти ичтимои ташкилот

Аксари менечерон барои бехтар кардани мухити этикии корхона, инчунин баланд бардоштани мохияти масоили ичтимои диккати зиёд медиханд. Онхо намехоханд, ки рeзе дар назди хомиёни конун мавкеи химоятгариро дошта бошанд. Чи хеле ки экспертони бахши менечмент кайд мекунанд: «Менечмент бояд чунин шароитро ташкил карда, вазъиятеро нигох дорад, ки одамон худро хамчун одамони комилхукук нишон дода тавонанд». Бинобар ин рохбарияти ташкилот бояд тарафхои маънавии фаъолияти менечеронро назорат намояд бо истифода аз усулхои зерин:

• усули рафтори шахси;
• кодекси маънави;
• сохтори гуногуни этики.

Рафтори шахси. Ассотсиатсияи америкоии рохбарони олии 250 корпоратсияи калонтарин хисоботи «Мизи мудаввари бизнес»-ро оид ба сиёсати этики ва таxрибаи аъзоёни худ менависанд, ки «Оиди халли ин масъала ягон кувва ба кувваи фаъолияти менечмент баробар шуда наметавонад».

Бинобар ин ягона сарчашмаи мухити этикии корхона ин рафтори худ рохбарияти корхона мебошад.

Кодекси маънави – ин пешниходи шакли хаттии арзишхои этики ва ичтимои корхона мебошанд, ки бо максади ба хар як коргар расонидани коидахое, ки ташкилот риоя мекунад. Кодекси маънави дар асоси коидахои ташкилот тартиб дода шуда, дар он сиёсати ташкилот нишон дода мешавад.

Кодекси маънави муайян мекунад, ки хакикатпарасти ва этика дар зохири хар як шахс вучуд дорад ё ин ки не. Барои он, ки хакикатпарасти ва этика рамзи ташкилот гардад, хар як аъзои корхона бояд барои ноил гаштан ба он харакатхои зеринро ичро намоянд:

• хакикатпараст будан ва дар хама муносибатхо дар бовари будан;
• ичро кардани хамаи вазифахое, ки дар назди мо гузошта шудааст ва боз eхдадори гирифтан;
• хакгeи ва коил будан ба он чизе, ки мегeем ва менависем;
• хамкории ташаббускорона ва ёри расонидан ба хамкорон дар хама маврид;
• муносибати окилона ва хакикатпарасти нисбат ба хамкорон, харидорон ва дигар шахсон;
• дар тамоми фаъолиятхо конунро риоя намудан;
• ба ташкилоти худ содикона хизмат кардан, кувваро барои бехтар кардани сифати зиндаги дар xахоне, ки мо зиндагони мекунем.

Сохтори этики. Ба сохтори этики системахои гуногуне шомил мебошад, ки ба воситаи онхо ташкилот рафтори коргаронашонро ба коидахои маънави хавасманд мегардонанд. Дар баъзе ташкилот комитаи доир ба этика ташкил мешавад, ки дар он гурухи рохбарони табакаи болои риояи коидахои этикии назорат карда, карорхо кабул менамоянд. Шахсоне, ки ин меъёрхоро вайрон мекунанл, xазо дода мешаванд.

Инчунин системахои дигари сохтори этики вучуд дорад, ба монанди барномахои таълими, семинархо ва конференсияхо, ки ба масъалахои этики бизнес нигаронида шудаанд.

Асосан ба сифати меъёрхои этикии менечмент дохил карда мешавад:

• рох надодан ба гурухбандии синфи, милли ва нажоди; эхтиром ба занхо, баробархукуки бо мардхо; эхтиром ба мeйсафедон ва собикадорон;
• эхтиром ба хокимият ва рохбарон; эхтиром ба мехнати дигарон;
• хамдарди ба бадбахтии дигарон; харакат ба тозаги ва тартибот; тарзи зебои либоспeши.

Вайронкунии меъёрхои этики гуфта:

• беэхтироми ба мехнати дигарон; беэхтироми ба фикри дигарон; беэхтироми ба илм, маълумот ва таxрибаи дигарон; вайронкунии коидахои рафтори чамъияти; мухокимаи сифати одамон дар Гайби онхо.

Eхдадории бевоситаи менечер даъват намудани коллективи корхона ба рафтори этики аст. Барои ин бояд, ки дар шакли системави корхо оиди омeзиш, ташкил ва банакшагирии тарбияи этикии коллективи корхона бояд ташкил карда шаванд. Чунон ки дар боло гуфтем, дар корхонахо комиссия, комитетхо доир ба этика ташкил карда мешавад.

Дар баробари риоя кардани меъёрхои этики менечер боз ухдадорихои ичтимоиеро дорад: ихтиёран дар халли масоилхои ичтимои иштирок намояд. Ухдадорихои ичтимои як катор сифатхои фарккунандаи худро дорад:

1. Мураккаби. Бо сабаби он ки масъулиятхои ичтимои меъёрхои аники хукуки надоранд, дастурамалхои алохида надоранд, бинобар ин менечерон ба ичрои онхо тайёрии хуб надоранд.

2. Натичахои номаълум. Аксари xанбахои ичтимои базаи конунии кифоя надоранд, мисол: ёрдамхои беГаразона, ташкили чорабинихои идона, бинобар ин ба менечерон аксар маврид натичаи иктисодии он маълум намебошад.

3. Аз даст додани ракобатноки. Дар бозор хароxоти зиёд дар бахши иxтимoи намуда, сахми менечеронро ба арзиши аслии махсулот зам мекунад, ки дар натичаи арзиши аслии он баланд шуда, нархи мол низ баланд мегардад ва бо хамин моли корхона аз моли ракибон дида киммат мешавад ва ба савдо намеравад.

4. Кафо мондан аз максадхои асосии менечмент. Корхона ба барномахои бемаблаГи ичтимои кор карда, аз максади асосии худ, гирифтани фоидаи зиёд даст мекашад. Дар натичаи ин дасткаши ба махдудияти истехсоли баъзе махсулот оварда, корхонаро аз бозор мебарорад.

5. Таъсири омили маънави. Чори намудани барномахои ичтимои таъсири маънавии чамъиятиро бештар месозад ва корхона маxбур мешавад, ки аз максади иктисодию бозории худ даст мекашад.

6. Захирахои иловаги. Чорабинихои ичтимои факат бо воситаи хамон захирахое чори карда мешаванд, ки дар хамон холат барои бизнес зарур мебошанд.

7. Имкони гирифтани имтиёзхои давлати. Чорабинихои ичтимои аз тарафи давлат дастгири карда мешаванд ва ташкилоте, ки ба ин корхо машГул мешаванд, аз тарафи давлат баъзе имтиёзхо мегиранд (аз баъзе андозхо озод карда мешаванд, ё худ андозро бо фоизи имтиёзнок месупоранд).

8. Мухити хуби сохибкори ва маблаГгузори. Фаъолияти ичтимои корхона эътибори корхонаро дар назди чамъият ва сохибкорон мебардорад ва барои банакшагирии стратегии ташкилот шароити хуб пайдо мешавад.

9. Имкони интихоби барномахо. Менечере, ки интихоби озоди барномахои ичтимои мекунад аз хисобот озод мебошад.

4. Услубхо, эътибор ва маданияти ташкилии менеҷер

Кори менечер доимо талаб мекунад, ки хар чи зиёд фаъолият дошта, чизеро боз зиёд истехсол намояд. Барои он ки ба муваффакиятхо ноил гардед — акли солим лозим аст.

Дар назарияи менечмент як катор усулхои хоси кори менечерон чудо карда мешаванд:

1. Менечери дастго³и. Усули рохбарии ин гуна менечерон хамчун усули «бюрократи» бахо дода мешавад.
2. Менечери вазифадор. Ин хам давоми системаи фармондихии маъмури буда, каме аз пешина дида фарк ба он мекунад, ки коидаи кориаш «харакат-хама чиз, максад-хеч чиз».
3. Менечери ихтироъкор. Ин усули рохбари куллан аз ду усули боло фарк мекунад. Ин гуна менечерро вазифаи асосии худро дар таГйир додани холатхо дида доимо фикру акидаи навро тарафдори намуда, харакат мекунад, ки онро амали гардонад.
4. Менечери бахонаxe. Кобилияти баланди дарки вазъиятро дар тамоми навъи кор дорад ва дар хамаи бахше, ки фаъолият мекунад, конунро хеле хуб медонад. Кувваи худ ва коллективро ба хуxxатбози ва хисоботхои нолозими дукаратаю секарата xалб мекунад.
5. Менечери тахлилгар. Кoбилияти баланди модарзодии тахлил карданро дошта, камбудиро зуд меёбад ва ин корро дeст хам медорад, инчунин рохи халли онро нишон медихад.
6. Менечери худгаро — чунин акида дорад, ки Гайр аз он касе кор намекунад ва чизеро намефахмад. Худаш факат кор мекунад, бо коллектив кор кардан барояш хеле мушкил мебошад.
7. Менечери ислохотгаро. Ин гурухи менечерон, ки дар солхои ислохот пайдо шудаанд, хислати демократипарасти дошта, ба одамон кор карда метавонад, хело хуб сухан гуфта, усулхои пешвоии ичтимоиро наГз медонад, аммо менечери касби нестанд. Бинобар ин бо хавас меомeзанд ва кобилияти инкишоф ёфтанро доранд.
8. Менечери сохибкор. Мутассисии хеле хуб буда, максади асосии худро дар инкишофи иктисоди ва ичтимои корхона дида метавонанд, манфиати мизоxон, харидорон ва итоаткунандагон барои вай чизи мукаддас мебошад. Доимо истехсолотро хуб гардонида, махсулотро нав месозад. хамин тарик, дар зери таъсири менечерон як хусусияти хоси идоракунии корхона ба вучуд меояд. Вобаста аз ин шаклхои зерини рохбарияти корхона чудо карда мешаванд:

Шакли якум – диктатура. Дар ин холат тамоми сардорон худро хуxаини мутлаки итоаткунандагони худ шуморида, тамоми карорхо аз «боло» ба «поён» бе мухокима кабул карда мешаванд.

Шакли дуюм – мутлакияти мусолихакорона. Дар ин холат рохбарон баъзе вактхо фикру акидаи итотаткунандагонро гeш мекунанд ва хангоми коркарди карор баъзе фикрхои поёни ба инобат гирифта мешавад.

Шакли сеюм — мутамарказии демократи. Рохбарон фикри итоаткунанда-гонро гeш карда, фикри аксариятро асос карда, карори яккасардори мебароранд. Шакли чорум – демократи. Дар ин холат карорхо сарчамъона тайёр карда кабул мешаванд. хар як аъзои коллектив новобаста аз иерархияи идоракуни хукуки якхелаи овоз дорад.

5. Маданияти идоракунии соҳибкорӣ ва одоби муоширати рохбарӣ

Маданияти идоракуни гуфта кисми маданияти умумибашариро меноманд. Махсусан мохияти он дар иктисоди бозори, дар шароите, ки конунхои амики иктисоди ба шароити бозор нигаронида шуда, доимо Чараёни навшавии усулхои истехсолот, дастовардхои илму таxрибаи пешкадам дида мешаванд, хело хам калон мебошад.

Маданияти идоракуни Дарачаи маданияти кормандон, амали гардонидани онро дар Чараёни халли масоил ва дигар фаъолиятхои идоракуни фаро мегирад:

• маданияти иктисоди; маданияти ташкили; технология ва техникаи идоракуни; маданияти шароити мехнат; Дарачаи баланди воситаи техникии идоракуни; xихоз; маданияти сиcтемаи ахбори; этикаи алокамандии коллектив; этикаи касби ва одоби муошират.

Маданият ва самаранокии идоракуни асосан аз шахсияти рохбар, ё мутахассис аз Дарачаи маданияти касби, иктисоди, ташкили, хукуки, экологи, этики, рeхи вобаста мебошад.

Маданияти касбии кадрии идоракуни аз руи маълумот, кордони ва ¢³дабарои муайян карда мешавад.

Маданияти касбии рохбар – ба Дарачаи баланд ва хунари воло ичро намудани ухдадорихои хaтми, тибки максадгузори, банакшагири, ташкили, хамохангсози ва назорати фаъолияти коллектив, инчунин халли масъалахои якxоя, муттахиди ва коллективи, донистани коидахо ва усулхои идоракуни мебошад.

Самаранокии мехнат инчунин аз руи маданияти иктисоди, яъне кор дар шароити иктисоди бозори, бехтар кардани механизми хоxагидори ва механизми иктисоди муайян карда мешавад. Сохтори бозор, санъати идоракуни, тавонистани банакшагири, хисобу китоб ва тахлили натичаи сохибкори, шаклхои нави бизнес, истифодаи фишангхои иктисоди ва хавасмандкуни манбаи асосии самаранокии мехнат мегардад.

Маданияти иктисоди бо худ маданияти истехсолот (маданияти воситаи мехнат, предмети мехнат ва мехнат), муомилот (мувофикатнок, мунтазами, муомилот, маданияти бозор, муборизаи ракобат), таксимот (таксимот аз руи мехнат, каноатмандии ичтимои ва мадани бо назардошти талаботи ичтимои ва мадани, бо назардошти сифати мехнат), таъминот (маданияти хeрок, манзил, либос) ва амсоли инро ба худ шомил месозад.

Маданияти ташкили – ин сохта тавонистани системахои ташкили, таъмини функсионалии онхо, бо ёрии технологияи идоракуни ва техникаи ташкили мебошад.

Ченаки маданияти ташкили — ичрои саривакти ва мунтазами функсияхои идоракунии дастго³и идоракуни ва халли самараноки масоилхо аст.

Рохбарон ва мутахассисон бояд, ки маданияти хукуки дошта бошанд: донистани конун, санадхои меъёри, маъмури ва хукукии замон. Макоми асосиро маданияти шароити мехнат ташкил медихад, яъне диккатxалбкунанда, инкишофи эxодкории мехнат, мухофизати мехнат басо мухим аст.

Асоси коркарди карори идоракуниро ахбор ташкил мекунад. Бинобар ин маданияти ахбори низ самаранокии идоракуниро таъмин месозад. Маданияти хуxxатгузори — микдори муайяни хуxxатхо, ки дар асоси илми муайяншудае, ки бояд ба менечер бирасанд.

Одоби муоширати касби гуфта, кулли ухдадорихои муайян, коидахо ва меъёрхои рафториро меноманд, ки дар алокаманди ва муносибатхои байни коргарон дар раванди кори ба миён меоянд. Ин баробари коидаи маънави, коида ва коида мафхуми карз, обруй ва тарбияи одамон мебошад.

Одоби муошират ин шакл ва усули этики ва этникию рeхии алокамандиро дар раванди кори меноманд.