1. Сохтори идоракуни ва унсурхои он

2. Ҳукукхои идоракуни дар ташкилотхo

3. Шаклхои сохтори идоракуни

4. Роххои бехтар кардани идоракунии ташкилотхo

1. Сохтори идоракунӣ ва унсурхои он

Мафхуми калимаи «сохтор» бо «структура»-и забони лотини хаммаъно буда, мазмуни «тартибот», «алока», ё худ «xойгиршави»-ро дорад.

Сохтори ин ё он объектро хамчун шакли муайяни мувофиккунонии кисмхои алохида ва ё хамчун тартиботи кулли алокахои байни ин кисмхо номидан мумкин аст.

Сохтори идоракунии ташкилот гуфта, кулли тартиботи органхои алохидаи идоракуниро, ки дар робита бо итоаткунандагон ва иттиходи бахшхои коммуникатсиони мебошанд, меноманд.

Дар хар як ташкилот се зинаи органхои идоракуни вучуд дорад:

1. Органи идораи умуми (дирексия);
2. Органи идораи хатти (рохбарияти гурухи асосии ташкилот);
3. Органи идораи функсионали (шуъбахои банакшагири, бахисобгири ва Гайра).

хамаи органхои идоракуни, ки вазифахои умумиро хал мекунанд, табакаи идоракуниро ташкил медиханд. Мачмуи органхои идоракунии як зинаро зинаи идоракуни меноманд.

Органхои идоракуни вобаста ба сохтор, хаxм, хислат ва хукуки идорави, хаxм ва мехнатталабии халли вазифахо, талабот ба ахбор, базаи моддию техники тафовут доранд.

Идоракунии табакаи идоракуниро сардор ба eхда дорад. Сардори табака- хамчун вохиди ташкилие мебошад, ки кулли хукукхо, eхдадорихо ва xавобгарихои табакаро дар амал татбик менамояд.

Вазифа – дар натичаи таксимоти мехнат дар сохаи идоракуни ба вучуд меояд ва то замоне амал мекунад, ки ба зиммаи e функсияи идоракуни гузошта шудааст.

Сохтори идоракуни аз руи чунин нишондихандахо гурухбанди карда мешавад:

1. Аз руи Дарачаи мураккаби:

• микдори зинахои идоракуни ва шуъбахо;
• микдори xойхо ва xойгиршавии онхо;
• микдори миёнаи итоаткунанда ба як рохбар;
• гуногунии унсурхо.

1. Аз руи коидахои функсионали ва объективии идоракуни;
2. Аз руи Дарачаи марказонидан (марказонида, ё Гайримарказонида)
3. Аз руи максадноки (стратеги, оперативи, ахбори) ва гайра.

Сохтори идоракунии Дарачаи идоракуни иборат аст:

1. Дарачаи идоракунии оли;

2. Дарачаи идоракунии гуруххои алохида.

Дараxа гуфта, микдори зинахои идоракуни, таркиби гуруххо, Дарачаи махсусгардони, автоматикунонии мехнати идорави, микдори мутахассисон ва хайати ёрирасонро меноманд.

Ташкили сохтори идоракуни дар асоси гурухбанди ва интегратсияи фаъолиятхо амали мегарданд.

Сохтори идоракуни низ ба монанди сохтори ташкилии корхона дар асоси лоихаи зерин ташкил карда мешавад:

Параметрхои умуми (гуруххо ва функсияхои онхо, раванди ташкили ахбори идоракуни).

Параметрхои муайянкунанда (стратегия, технологияи идоракуни).

Параметрхои муайяншаванда (микдори табакахои идоракуни, меъёри идоракуни, таксимоти вазифахо, коргарон ва вазифахои онхо, робитаи байни онхо).

Параметрхои баходиханда (хароxот, шиддатнокии мехнат, сарбории ахбори, вакти коркарди ахбор, мeхлати халли вазифа, хатохои имконпазир).

хаxм ва мураккабии сохтори идоракуни аз руи омилхои зерин муайян карда мешаванд:

Сохтори ташкили хамаи он шуъба ва бахшхое, ки корхона дар худ дорад, фаро мегирад.

Андоза ва гуногуншаклии фаъолияти корхона. хар кадар, ки мохияти васеъ дошта, бахшхои зиёд дошта бошад, хамон кадар сохтори мураккаб дорад.

Меъёри идоракуни микдори итоаткунандагонро ифода мекунад, ки мумкин аст, самаранок идора карда шаванд.

Меъёри идоракуни бояд тавре муайян гардад, ки як рохбар самаранок идора карда тавонад.

Идоракуни Чараёни бисёртарафа мебошад. Ин xараён кабули карор ва расонидани онро то ичрокунандагон, хамохангсозии фаъолият, кабул ва тахлили ахбори натичаи фаъолият, танзимдарори ва ғайраро дарбар мегирад. хамаи ин дар асоси доираи алокамандии доими ва субъектхои идоракуни барпо мегарданд.

Вобаста ба хислатхои алокаманди ду навъи он, бевосита ва бавосита ҷудо карда мешаванд.

Алокамандии бевосита – алокамандие мебошад, ки субъектхо бевосита иштирок доранд. Дар алокамандии бавосита холате мушохида мегардад, ки субъектхо иштирок надошта, ба воситаи дигар роххо супоришхо гирифта, ичро карда мешаванд.

Аммо, аз нигохи мазмун ва мундариxа навъхои техники, ахбори ва маъмури.

Алокамандии техники дар xараёнхое xой дорад, ки ба карори идоракуни тааллук надоранд (коргузори, нигохдории хуxxатхо, хизматрасонии хоxаги ва ғайра).

Дар xaраёни алокамандии ахбори субъектхо маълумотро мубодила менамоянд, ки барои халли карори идоракуни кeмак мерасонад. Ин маълумотхo расми ва Гайрирасми мебошанд.

Дар Чараёни алокамандии маъмури ичро карда мешаванд:

додани хукуки идоракуни ба табакахои поёни аз тарафи табакахои болои;

назорати кори онхо; хамохангсозии фаъолият.

Алокамандии маъмури амуди ва уфуки мешаванд:

Алокамандии амуди – ин интегратсияи тамоми табакахои идоракуни бо рохи итоаткуни ба маркази рохбари болоист. Ин раванд дар асоси супориш чори мегардад.

Алокамандии уфуки – бошад фазоги ё худ хамохангсозии фаъолият доир ба ичрои максадхои умумии корхона мебошад.

Табакаи болоии идоракуни хукуки фармондехии табакаи поёниро доранд. Барои он ки механизми субординатсия вайрон нашавад, механизми иловагии хамохангсозии фаъолият ташкил карда мешавад.

хамохангсози дар асоси истифодаи ратсионалии мубодилаи ахбор, интегратсияи куввахо барои ичрои максадхое, ки устувори ва ягонагии сохтори идоракунии ташкилотро таъмин месозад, чори мегардад. Яке аз роххои хамохангсози, ки бештар маълум аст, раванди батанзимдарории ташкилот ба хисоб меравад.

Батанзимдарори — бартараф намудани каxравихо, аз вазифаи идоракуни, берун, ё худ фаолияти истехсолиро мувофи¥и ма¥сади корхона ба ро³ мондан. Батанзимдарори бо роххои зайл ичро мешавад:

стандартизатсия ва дохил намудани коидахо ва меъёрхои нав;

илова кардани табакаи нави идоракуни;

максадгузори ва вазифагузори ва лимити аники захирахо;

ташкил намудани лоихахои алохида ва таъини шахсони масъули иловаги;

бо рохи ахбори пурраи фаъолияти ва тахлили он;

ташаккули максадноки ва навоварихо дар фаъолият.

2. Ҳукукхои идоракуни дар ташкилотхo

Ҳукукхои идоракуни гуфта, кулли хукукхо ва ухдадорихои расмиро оид ба кабули мустакилонаи карор, супориш додан ва дигар фаъолияти иловагиро барои манфиати ташкилот меноманд.

хукукхои идоракуни аз xониби рохбарон дар Чараёни ичрои вазифаи функсионали истифода мегарданд.

хукукхои идоракуни, инчунин супоришхои алохидаи шахсони вазифадор ва ё гурухи одамонро ифода менамояд.

хукукхои идоракуни дар асоси дастурхои вазифадори, низомномахо, коидахо, конунхо, супоришхои дахони ва хатти низ амали мегарданд.

Таксимоти хукукхои идоракуни дар корхона бо ду рох чори мегардад:

1. Таксимоти хукукхо.

2. Яккасардори.

хар як рохбар барои вазифаи худ пурра xавоб гуфта, масъулияти том зохир менамояд.

Яккасардори низ аз чумлаи равандхои идоракуни буда, дар холате чори мегардад, ки тамоми масъулият ба зиммаи як рохбар гузошта шуда бошад.

Усули дигари хукукхои идоракуни системаи таксимоти хукукхо ва итоатгарии бисёртабакави шуморида мешавад.

Таксимоти хукукхои идоракуни имкон медихад, ки рохбари таба¥аи поёни дар доираи фаъолияти худ баъзе хукукхоро истифода карда, ба рохбарияти болои, ё поёни маслихат накунад. Дар натича, иерархияи идоракуни пайдо мешаванд.

Иерархия гуфта, омили асосии батартибдарории фаъолияти гуруххои истехсолиро дар ташкилоти калон, яъне таксимоти аники хукуку ухдадорихои идоракуниро меноманд.

худуди хукукхо дар зинахои муайяни иерархия махдуд карда мешаванд, ки ин як катор сабабхои худро доранд:

• мураккабии масъала; зарурият ба халли саривактии масъала;
• гуногуншаклии масъалахо.

Марказонидан ва ғайримарказонидани хукукхои идоракунӣ.

хукукхои идоракуни доимо якхела набуда, дар онхо тағйирот ва тафовути назаррас дучор мешавад.

Шаклхо ва хукукхои идоракуни дар ташкилот бо шеваи зерин чудо карда мешаванд: хукмдиханда; тавсияви; хамохангсози; назорати – хисоботи; мувофикави.

Ҳукуки хукмдиханда — дар он зохир мегардад, ки шахси вазифадор карори идоракуние кабул мекунад, ки ичрои он барои итоаткунандагон хатми мебошад. Ин хукукхо ба гуруххо умуми, хатти ва функсионали чудо мешаванд.

Ҳукукхои умумиро — рохбарони бахши болоии ташкилот директор, шeрохо, иттиходхо доро мебошанд ва онхо дар максадгузори, коркард, стратегия, назорати умуми ва фаъолият дар холати фавкулода истифода мегарданд.

Ҳукуки хаттӣ — хангоми идоракунии фарди ба миён меояд, яъне ба воситаи ичрои вазифавии рохбарон амали мешавад.

Ҳукуки функсионали дар шароити алокахои бавосита ба вучуд меояд. Он дар асоси кабули карори рохбарон, ки фаъолияти коргаронро ба танзим медарорад, ба миён меояд.

Ҳукуки функсионали бо хукукхои марказонидашуда бояд мувофикат намояд, яъне сардори ин шуъбахо аз номи гурухи рохбарон баромад мекунад;

Ҳукукхои тавсияви – дар мавридхое ба вучуд меояд, ки вобаста ба зарурати истехсоли карорхои лозими кабул карда мешавад, аммо ичрои он мухим ба назар намерасад.

Ҳукуки назорати-хисоботи – дар асоси супориши маъмурияти корхона шуъба, комиссия ё гурух метавонад, ки фаъолияти рохбарон ва ичрокунандагонро тафтиш карда, аз онхо ахбори заруриро талаб намуда, ба рохбарият пешниход намояд.

Ҳукуки хамохангсозии фаъолият дар холати коркард ва кабули карори якxоя гузаронида мешаванд.

Ҳукуки мувофика – мувофикати хатмии гурухи рохбароне мебошад, ки карорхои худро дар доираи конун ба рохбарони хатти ва функсионали пешниход менамоянд. Дар объектхои идоракуни ду шакли xавобгари вучуд дорад:

Умумӣ

Функсионалӣ

Чавобгарии умуми дар объекти идоракунии худ мухайё намудан ва амали гардонидани ин ё он фаъолиятро ифода мекунад;

Чавобгарии функсионали ичрои аники функсияи кории рохбарро меноманд.

хукуки органхои олии идоракуни. Органхои олии идоракунии корхонахо сохтори идоракуниест, ки карори стратегии идоракуни кабул намуда, такдири ташкилотро муайян месозад. Дар аксар корхонахо органи оли, шeрохо, ё шeрои директорон, шeрои саххоми, корхонахо ва ё маxлиси умуми мебошад.

3. Шаклхои сохтори идоракуни

Сохтори хатти ва функсионалии идоракуни. Хатти eхдадорихое, ки хар як субъекти идоракуни нисбат ба дигарон доранд, бунёди сохтори идоракунии ташкилот маънидод мешавад.

Дар корхонае, ки микдори коргарон кам мебошанд ва кариб хама кори якхеларо ичро карда, аз меъёри идоракуни зиёд намебошанд, сохтори идоракунии якзинаги ташкил карда мешавад. Сохтори идоракуни шакли оддии хаттиро ба худ мегирад.

Ро[бар

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Расми 1. Сохтори оддии хатти.

Вобаста ба афзоиши хачми ташкилот ва зиёд шудани таксимоти мехнат гуруххои мехнати ба вучуд меоянд. Дар ин маврид сохтори идоракуни мураккаб гашта, аз якзинаги ба дузинаги (рохбари корхона – рохбари гурух) мубаддал мегардад.

Рохбари корхона равия ва хамохангсозии кор³ои чориро ба eхда дорад. Вобаста ба ин сохтори идоракуни шакли зеринро мегирад.

РО{БАР

Ро[бар

Ро[бар

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Расми 2. Сохтори мураккаби хаттии идоракуни.

Афзоиши хачми корхона ва мураккаб шудани фаъолияти ташкилот, махсусан дар корхонахои саноати ба он оварда расонидааст, ки шуъбахо ва гуруххои мехнати аз руи коидаи функсионалии идоракуни амал мекунанд (истехсол, фуруш, идоракуни, молия ва Гайра).

Ин сохторхои таркибиро дар шакли расми cех, ё корпус меноманд. Сохтори органхои идоракунии онхо дар асоси коидаи хатти ташкил карда шудааст, ки аз 3 то 5 зина доранд. Чунин як махдудиятро дар замон худ Ф. Тейлор хост, ки аз байн бардорад ва барои ин сохтори функсионалии идоракуниро пешниход намуд.

РО{БАР

Мутахассисони калон

Мутахассисони калон

Мутахассисони калон

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Расми 3. Сохтори функсионалии идоракуни.

Сохтори хатти – функсионалии идоракуни бо дарназардошти идоракуни ташкил карда шудааст. Сохтори мавчудаи идоракунии хатти – функсионалиро аз лихози мундариxа ва вазифаи худ ба 3 гурухи калон чудо мешавад:

1. Сохтори марказонидаи функсиноналии идоракуни.
2. Сохтори матритсави.
3. Сохтори матритсави – штаби.

Сохтори марказонидаи функсионали шакли зеринро дорад:

штаб

Ро[бар

Штаб

Ро[бар

Ро[бар

Штаб

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Иxрокунанда

Расми 5. Сохтори марказонидашудаи функсионалии идоракуни.

Дар сохтори марказонидаи функсионалии идоракуни штаби маркази бо таваxxeх вазифахои худ метавонанд, ки бо рохбарони хатти таъсир расонида, хукукхои худро истифода кунанд.

Сохтори матрисавии идоракуни низ ба се гурух карда мешавад.

• лоихави – матрисави;
• функсияви – матрисави;
• матритсави – штаби.

Сохтори лоихави – матритсавии идоракуни чунин сохторест, ки ичрокунандагони лоиха (шуъба, ё шахсони алохида) бевосита дар доираи итоати рохбар мебошанд, ва хукуки рохбарии хатти ва рохбарии функсионалиро доранд.

Ро[бари ташкилот

Ро[бари гурe[[ои

лои[авb

Иxрокунандагони

лои[а

Расми 6. Сохтори лоихави – матритсавии идоракуни.

Сохтори функсионали – матритсави (варианти классики) холате мебошад, ки ичрокунандагон дар доираи итоати ду хатта кор мекунанд.

Ро[бари ташкилот

Ро[бари гурe[[o

(хаттb)

Иxро-

кунанда

Иxро-

кунанда

Иxро-

кунанда

Иxро-

кунанда

Ро[бари

лои[а (функсионалb)

Иxро-кунанда

Ро[бари

лои[а (функсионалb)

Иxро-

кунанда

Иxро-

кунанда

Иxро-

кунанда

Расми 7. Сохтори идоракунии фуксионали – матритсави.