Маданияти тоҷикон дар аҳди Сомониён
1.Ба вуҷуд омадани давлати мутамаркази Сомониён.
2.Марказҳои фарҳангии давраи Сомониён.
Озод шудан аз зулми Хилофати Араб, ташкили давлати соҳибихтиёр, муртамарназолии идораи давлат , робитаҳои васеъи иқтисодӣ ва мадани бо мардуми кишвархои ҳамзабони Шарқ ва дигар омилҳо на танҳо барои инкишофи ҳарҷонибаи иқтисодиёт, балки барои пешрафти маданияти Осиёи Миёна мусоидат намуданд.
Барои тараққии маданияти маҳалии Мовароунаҳру Хуросон, ки ба анъанаи чандинасраи ниёгони ҳалки тоҷик асос ёфта буд, ҳамин омил хам хеле мусоидат кард , ки дар аҳди Сомониён забони точикӣ (дарии форси ) аз коргузории давлатӣ забони арабиро танг карда бароварда нихоят ҷойи онро гирифт, забони адабиёти бадеӣ (назму наср ) ва қисман забони осори илмӣ гардид.
Дар забони адабии точик Ҳурофоти араби ҷорӣ шуд ва ҳурофоти пештараи суғдию пахлавӣ тадриҷан аз байт рафт. Ба забони точикӣ назм хеле тарақки кард, ки мисоли он эчодиёти А. Рудакӣ , ки асосгузори назми форсӣ дарӣ – точики ва А. Фирдавсӣ мушохида мешавад. Назм зуҳуроти як ҷиҳати маданият буд.
Ба мисли назм сохахои гуногуни илм, ки намояндаи мўътабари он Абўали ибни Сино ва дигарон буданд, санъати амалӣ, мусикӣ ва ғ. Пешрафти назаррасе доштанд.
Давраи ҳукмрони Тохириён махсусан замони Абдуллох ва Тохири 11 пас аз ҳуҷуми арабхо ва зўран чорӣ кардани ислом ибтидои эҳёи маданияти маҳаллӣ буд. Чунки онҳо бохизматгузорони босавод эҳтиёз доштанд. Намояндагони сулолаи Тоҳириён худ шоир ва ахли илм буданд. Онхо,ки шоир, олими, файласуф буданд, барои аз илму дониш баҳравар гардидани гурўхҳои васеи мардум ғамхори зоҳир менамуданд.
Сулолаи Сомониён, ки чуён дастгирӣ ва ҳимояти ҳамватанон буд, аз Тохириён зиёдтар ба инкишофи анъанахои маданияти махаллӣ мусоидат мекард, барои ҷори кардани забони модарӣ ва адабиёт мекушид.
Сомониён ба дарбор шоирону наврасон, олимонро ҷалб мекарданд.
Дар инкишофи умумии ҳаёти маданӣ ҳиссаи намояндагони доирахои бомаърифати замон аъёну ашрофи маҳаллӣ, аз ҷумла арбобони бузурги сиёсии давлати Сомониён, чунончи аъзои хонадони Балъамӣ ва Ҷайҳонӣ , Абутайиби Мусъаби, ҳокимони шоирпарвари баъзе вилоят ( Хуросон, Чағониён ва ғ.),ки дикқати ҳокимон ва амалдорони сомониро ба инкишофи афкори илмию адабӣ ва бадеӣ ҷалб кардани мешуданд калон аст. Уламо, удабо, аҳли санъатро ба хидмати дарбор даъват намуда, онҳо мехостанд зиндагии моддӣ ва маишати арбобони илму адаб ва санъатро беҳтар кунанд.
Асри Х давраи нашъунамои маданияти халқи тоҷик гардид. Олимон, шоирон, мусаввирон ва дигар арбобони маданияти аз гушаву канори Шарқи мусулмонӣ сўи Мовароуннахру Хуросон мешитофтанд, чунки дар он ҷо барои кори эҷодӣ шороити мувофиқ муҳайё гардида буд.
Шаҳрҳои калонтарини Осиёи Миёна- Бухоро, Самарканд, Балх, Марв, Нишопур, Ҳирот ва ғ. марказхои бузурги илму фахангӣ он замон гардида буданд. Бухоро хамчун маркази муҳими мадании Шарк-мақоми барҷаста доштанд. Дар ин ҷо бисёр олимони маъруф, шуаро, арбобони маданияти зиндаги ва эҷод мекарданд; бузургтарин ёдгорихои санъати меъмори ва амали дар ҳамин ҷо офарида шуданд.
Дар Бухоро китобхонаи бузурге ба номи «Савон- ул -ҳикмат» сохта шуда буд.
Дар асрҳои 1Х-Х ҳунармандӣ тарақки карда, санъати сохтмон, меъмори, заргарӣ инкишоф ёфта як зумра ёдгориҳои бошукуҳи классикӣ бунёд ёфтанд.
Дар Мовароунаҳру Хуросон масҷидҳои зиёде бино карданд, ки барои тарғиб ва мустаҳкам намудани мавқеи ислом мусоидат намуданд.
Дар инкишофи умумии ҳаёти маданӣ ҳиссаи намояндагони доираҳои бомаърифат замон аъёну ашрофи маҳаллӣ ,аз ҷумла арбобони бузурги сиёсии давлати Сомониён, чунончи аъзои хонадони Балъамӣ , Ҷайҳонӣ, Мусъабӣ калон аст.
Гарчанде ислом дини асосии давлатӣ эътироф гардида буд, дар Осиёи Миёна асрҳои 1Х-Х гурўхҳои хурд- хурди зардуштиён, бутпарастон маънавиён ва масеҳиён зиндагӣ мекарданд. Зардуштиён дар Бухорову Самарқанд вуҷуд доштанд. Дар Реметан ва Ромеши Бухоро оташкадахо вуҷуд доштанд.Дар Марв митрон (митрокалит) и мазҳаби меликиятии (проваславии) калисои масеҳияти Сурия ва саррўхониёни насрониён зиндагӣ мекарданд
Дар асри Х якчанд деҳаҳои насрониён дар Дилварзии, дарёи Сир, Шавдари Самарқанд, дар Мовароунаҳр ва Хуросон (шаҳри Балх, Яҳудиё вилояти Рузгон) бисёр ҷамоаҳои яхудиён вуҷуд доштанд.
Дар ин давра муборизаи сахт байни ислом ва ҷараёни гуногуни мулҳидӣ, ки ифодагари идеологияи зидди феодалӣ буданд, мерафт.
Дар ҳаёти мадании асрхои 1Х-Х ҷараёни «шуубия», ки хеле равшану возеҳ дар адабиёт зуҳур карда буд, мавқеи калон дошт. Дар ҷараёни шуубия, зери пардаи ба ҳам зид гузоштани маданияти арабҳо ва дастовардҳои маданияти халқҳои забтшуда, мубориза ба муқобили ислом ва зулми тааддӣ зохир мегардид.
Санъати меъмории арҳои 1Х-Х бо саъати меъмории давраи собиқа зич алоқаманд буд.
Ин робита бо санъати меъмории пешина пеш аз ҳама, дар таҳияи тарҳи иморат зоҳир мешавад, масалан тамоми ҷуъиёти биноро мувофиқи як нуқтаи маркази ташкил додан (бо ин усори аксари хушкҳои пештара ишорат шуданд.), итифодаи унсурҳои махсуси меъморӣ (тақҳои пайдарҳам) дар нақшу нигор зиёд истифода бурдани тасвири тартиби ҳайвонот ва ғ.
Мувофиқи намунаҳои нахустин мақбарахои мусулмонии Осиёи Миёна , ки дар замони Сомониён пайдо шуданд, симои ин биноҳо дар зери нуфузи бевоситаи меъмории иқоматгоҳҳои маҳаллии ибтидои асрҳои миёна ва инкишофҳои дафни тоисломӣ шакл гирифтааст.
Дар санъати меъмории ин замон сохтмон бештар дар биноҳо аз хишти пухта истифода мекарданд.
Маданияти моддӣ ва маънавӣ дар ҳди Сомониён
Барои тараққии маданияти маҳалии Мовароунаҳру Хуросон, ки ба анъанаи чандинасраи ниёгони ҳалки тоҷик асос ёфта буд, ҳамин омил хам хеле мусоидат кард , ки дар аҳди Сомониён забони точикӣ (дарии форси ) аз коргузории давлатӣ забони арабиро танг карда бароварда нихоят ҷойи онро гирифт, забони адабиёти бадеӣ (назму наср ) ва қисман забони осори илмӣ гардид.
Дар забони адабии точик Ҳурофоти араби ҷорӣ шуд ва ҳурофоти пештараи суғдию пахлавӣ тадриҷан аз байт рафт. Ба забони точикӣ назм хеле тарақки кард, ки мисоли он эчодиёти А. Рудакӣ , ки асосгузори назми форсӣ дарӣ – точики ва А. Фирдавсӣ мушохида мешавад. Назм зуҳуроти як ҷиҳати маданият буд.
Ба мисли назм сохахои гуногуни илм, ки намояндаи мўътабари он Абўали ибни Сино ва дигарон буданд, санъати амалӣ, мусикӣ ва ғ. Пешрафти назаррасе доштанд.
Давраи ҳукмрони Тохириён махсусан замони Абдуллох ва Тохири 11 пас аз ҳуҷуми арабхо ва зўран чорӣ кардани ислом ибтидои эҳёи маданияти маҳаллӣ буд. Чунки онҳо бохизматгузорони босавод эҳтиёз доштанд. Намояндагони сулолаи Тоҳириён худ шоир ва ахли илм буданд. Онхо,ки шоир, олими, файласуф буданд, барои аз илму дониш баҳравар гардидани гурўхҳои васеи мардум ғамхори зоҳир менамуданд.
Сулолаи Сомониён, ки чуён дастгирӣ ва ҳимояти ҳамватанон буд, аз Тохириён зиёдтар ба инкишофи анъанахои маданияти махаллӣ мусоидат мекард, барои ҷори кардани забони модарӣ ва адабиёт мекушид.
Сомониён ба дарбор шоирону наврасон, олимонро ҷалб мекарданд.
Дар инкишофи умумии ҳаёти маданӣ ҳиссаи намояндагони доирахои бомаърифати замон аъёну ашрофи маҳаллӣ, аз ҷумла арбобони бузурги сиёсии давлати Сомониён, чунончи аъзои хонадони Балъамӣ ва Ҷайҳонӣ , Абутайиби Мусъаби, ҳокимони шоирпарвари баъзе вилоят ( Хуросон, Чағониён ва ғ.),ки дикқати ҳокимон ва амалдорони сомониро ба инкишофи афкори илмию адабӣ ва бадеӣ ҷалб кардани мешуданд калон аст. Уламо, удабо, аҳли санъатро ба хидмати дарбор даъват намуда, онҳо мехостанд зиндагии моддӣ ва маишати арбобони илму адаб ва санъатро беҳтар кунанд.
Асри Х давраи нашъунамои маданияти халқи тоҷик гардид. Олимон, шоирон, мусаввирон ва дигар арбобони маданияти аз гушаву канори Шарқи мусулмонӣ сўи Мовароуннахру Хуросон мешитофтанд, чунки дар он ҷо барои кори эҷодӣ шороити мувофиқ муҳайё гардида буд.
Шаҳрҳои калонтарини Осиёи Миёна- Бухоро, Самарканд, Балх, Марв, Нишопур, Ҳирот ва ғ. марказхои бузурги илму фахангӣ он замон гардида буданд. Бухоро хамчун маркази муҳими мадании Шарк-мақоми барҷаста доштанд. Дар ин ҷо бисёр олимони маъруф, шуаро, арбобони маданияти зиндаги ва эҷод мекарданд; бузургтарин ёдгорихои санъати меъмори ва амали дар ҳамин ҷо офарида шуданд.
Дар Бухоро китобхонаи бузурге ба номи «Савон- ул -ҳикмат» сохта шуда буд.
Дар асрҳои 1Х-Х ҳунармандӣ тарақки карда, санъати сохтмон, меъмори, заргарӣ инкишоф ёфта як зумра ёдгориҳои бошукуҳи классикӣ бунёд ёфтанд.
Дар Мовароунаҳру Хуросон масҷидҳои зиёде бино карданд, ки барои тарғиб ва мустаҳкам намудани мавқеи ислом мусоидат намуданд.
Дар инкишофи умумии ҳаёти маданӣ ҳиссаи намояндагони доираҳои бомаърифат замон аъёну ашрофи маҳаллӣ ,аз ҷумла арбобони бузурги сиёсии давлати Сомониён, чунончи аъзои хонадони Балъамӣ , Ҷайҳонӣ, Мусъабӣ калон аст.
Гарчанде ислом дини асосии давлатӣ эътироф гардида буд, дар Осиёи Миёна асрҳои 1Х-Х гурўхҳои хурд- хурди зардуштиён, бутпарастон маънавиён ва масеҳиён зиндагӣ мекарданд. Зардуштиён дар Бухорову Самарқанд вуҷуд доштанд. Дар Реметан ва Ромеши Бухоро оташкадахо вуҷуд доштанд.Дар Марв митрон (митрокалит) и мазҳаби меликиятии (проваславии) калисои масеҳияти Сурия ва саррўхониёни насрониён зиндагӣ мекарданд
Дар асри Х якчанд деҳаҳои насрониён дар Дилварзии, дарёи Сир, Шавдари Самарқанд, дар Мовароунаҳр ва Хуросон (шаҳри Балх, Яҳудиё вилояти Рузгон) бисёр ҷамоаҳои яхудиён вуҷуд доштанд.
Дар ин давра муборизаи сахт байни ислом ва ҷараёни гуногуни мулҳидӣ, ки ифодагари идеологияи зидди феодалӣ буданд, мерафт.
Дар ҳаёти мадании асрхои 1Х-Х ҷараёни «шуубия», ки хеле равшану возеҳ дар адабиёт зуҳур карда буд, мавқеи калон дошт. Дар ҷараёни шуубия, зери пардаи ба ҳам зид гузоштани маданияти арабҳо ва дастовардҳои маданияти халқҳои забтшуда, мубориза ба муқобили ислом ва зулми тааддӣ зохир мегардид.
Санъати меъмории арҳои 1Х-Х бо саъати меъмории давраи собиқа зич алоқаманд буд.
Ин робита бо санъати меъмории пешина пеш аз ҳама, дар таҳияи тарҳи иморат зоҳир мешавад, масалан тамоми ҷуъиёти биноро мувофиқи як нуқтаи маркази ташкил додан (бо ин усори аксари хушкҳои пештара ишорат шуданд.), итифодаи унсурҳои махсуси меъморӣ (тақҳои пайдарҳам) дар нақшу нигор зиёд истифода бурдани тасвири тартиби ҳайвонот ва ғ.
Мувофиқи намунаҳои нахустин мақбарахои мусулмонии Осиёи Миёна , ки дар замони Сомониён пайдо шуданд, симои ин биноҳо дар зери нуфузи бевоситаи меъмории иқоматгоҳҳои маҳаллии ибтидои асрҳои миёна ва инкишофҳои дафни тоисломӣ шакл гирифтааст.
Дар санъати меъмории ин замон сохтмон бештар дар биноҳо аз хишти пухта истифода мекарданд.