Маданияти Мисри Қадим

Маданияти Мисри Қадим

Мисри кадимро гахвораи тамаддуни чахонй меноманд. Миср дар поёноби дарёи Нил чойгир шудааст. Дар он дар аади кадим асосан кабилахои соми, барбархо ва кушитхо зиндагй мекарданд. Аз мачмуи онхо дар аввалхои хазораи 4-и то мелод халки Миср ба вучуд омад. Х,аёти мукими дар Миср дар хамин давра пайдо шуд ва дар кисми Шимолу Чднубй он тамаддунхои гуногуни ахди кадим по ба арсаи вучуд ниходанд. Баъдтар чомеа ба табакахо чудо шуд ва сохтори кабилаву ачдодию авлодй ба вучуд омад.

Дар хазораи 1У-и то мелод дар Миср аллакай давлатхои алохидаи мустакил пайдо шуданд. Дар хазораи III давлатхои кисми чануби мутахид шуда, дар Мимфиа калъаи «Девори сафедро» «бино намуданд, ки баъдтар он пойтахти Миср эълон шуд. Мувофики таксимбандй муаррихи ахди кадим Манефон даврахои сулолавй дар Мисри кадим ба 4 мархила чудо мешавад. Дар давраи ибтидой танхо ду силсила хукмрони карда, унсурхои дастгохи давлатиро ба вучуд овардааст. Минбаъд даврахои шо7_чии кадим (хаз. 4-3 то мелод), миёна (хаз. 3 то асри 16), нав (асрдои 15-11 то мелод) ва мутаахир (асрхои 11-4 то мелод) дар Миср амал мекарданд.

Дар ДАВРАИ АВВАЛ дар Мисри кадим ахолй асосан ба зироаткорй машгул буданд. Системаи муайяни обёрй ба вучуд омад ва боиси пешрафти истедсолоти моддй гардид. Дар зымоки шоди кадим давлати мусгабидонаи Миср ба як давлати гуломдорйи, давраи ибтидой Шарк табдил ёфт. Дастгохи давлати дар ин вакт пурзур шуд. Давлатро фиръавнхо хамчун кохинони о ли идора мекардаанд. Сардорони кавму кабилахо ба дарбор чалб карда мешуданд, дар назди давлат артиш ба вучуд меомад,

Давлати Миср дар ин давра бо Сурияву Фаластин робита баркарор намуд. Х,унармандй ва тичорат тараккй кард. Ав­ва л ин ахромхои Миср барои фиръавнхо, ки то ба дарачаи худой бардошта мешуданд дар хамин давра комат афрохтанд. Минбаъд теъдоди ондо зиёд шуд ва еохти меъмориаш тараккй кард. Адроми аз дама бузургтар ин адроми Хеопс буд. Баландиаш 146 метр ва дарози он 230 м буд. Дар даромадгоди он ибодатгод ва дар дохили он насади майит ва дайкали у гузошта мешуд.

Сохтани чунин адромдо дар даврадои гуногуни шоди-гаридои Миср аз инкишофи санъати меъморй дар ин сарзамин шадодат медидад. Бинобар маълумоти мудакикон барои сохтани як адром 2300 сангдои суфтае лозим буданд, ки дар яке то 15 тонна вазн доштанд.

2. Дар давраи Шоди Миёна даёти иктисодиву ичтимой ва маънавй инкишоф ёфт. Дар кишту кор олотдои оданину биринчй истифода мешуданд. Кдсрдои мучаллал сохта шуданд, ки дар байни ондо «Лабиринт» (касри шодй, ки дар зери заминаш хазина вучуд дошт) хеле машдур буд. Давлати мутамарказ ба вучуд омад.
3. Дар даврадои Шодии нав империяи Миср пайдо шуд, ки дудуди сардадаш то бадри Миёназамин мерасид. Дар шадрдои он навъдои гуногуни дунарманди-бофандагй, ресандагй, кор-карди пашм, истедсоли шиша ва гайра инкишоф ёфтанд. Зимни кишваркушоидои давлати муктадири Миср дунармандон ва эчодкорони зиёд ба Миср оварда шуданд.
4. Дар давраи Мутаахир Мисри кадим боз дам тарами кард. Тичорат ва муомилаи мол. дунармандй ба авчи аълояш расид. Олотдои мисй пайдо шуданд, гулдондо, корд, чарху ароба сохта шуда, кулолгарй, заргарй, тиллокорй, зару зеварсозй, киштисозй ва бадрнавардй тараккй кард.

Дар содаи маданияти маънавй дар Мисри кадим муваф-факкиятдои намоёне ба даст омад. Дини кадимаи мисриён ба низоми майяне даромад. Мисриён Амона, баъдтар Ра-ро худой осмонй мешумурданд. Дар Мисри болои ва поёни Осирис, зани у Исиада ва писари у Гораро дамчун худодои асосй эътироф мекарданд. Ин худодо хусусияти антропоморфистй доштанд. Худой дигари мисриён Тот — худой дикмат буд, ки баъдтар онро юнонидо низ кабул карданд ин худоро ба Хурмуз низ айният медоданд.

Аввалин тасаввуроти асотирй дар бораи офариниши олам, мучозоти гунадгорон, муборизаи худой Офтоб Ра мукобили куввадои зулмони маргу эдёи Осирис ва гайра ба вучуд омаданд. Тибки яке аз ин асотирдо гуё аз дадони Ра аввалин худодо ва аз ашки у одамон пайдо шуданд.

Дар Мисри кадим хати иероглифи пайдо шуд. Илми адаб низ тараккй кард. Аввалин асархои адаби бо номи «Хдкоя дар бораи росту дуру г», «Омузишдои Нифиртити» ва дигар достону повеет, памфлету гимн иншо шуданд. Дар сохаи санъат ва мусикй низ муваффакиятхои чолибе ба даст омада буд. Созу асбобхои зарбй, нафаей ва гайра сохта шуданд. Санъати пластиви ва ритм дар архитектура, рельеф ва санъати тасвири тараккй кард. Марказхои маърифати дар дарбори фиръавнхо бо номи «Манзили хаёт» амал мекарданд, ки дар онхо дину асотир, урфу одат, тибб, математика, астрономия, архитектура, раемкашй, хушнавией ва гайра таълим дода мешуд.

Илми тибб дар Мисри кадим инкишоф ёфта буд. Бино ба маълумоти маррихони юнонй шохи Эрон Куруши Кабир аз Миср барои муоличаи чашмаш табибро даъват карда буд.

Табибон ба сохаҳо (спесиализасия) чудо туда, тадкику амалхои пизишкиро анчом медоданд. Аз 42 китоби мукаддасе, ки дар яке аз ибодатгоххои Миср пайдо шуданд, 6 тоаш китоби тиббй буд.

Умуман инкишофи тибб дар Мисри кадим аз даврахои то сулолавй огоз ёфта буд. Ба ин тачрибаи табибони халкй ва сехру чоду (магия) мусоидат намуданд. Мумиёкунии фиръавнхо табибонро бо анатомияи инсон шинос намуд. Дар содаи дору-созй низ дар папирусдо маълумоти зиёде оварда шудаанд. Дар ондо аз чумла нишон дода шудааст, ки табибони халкй аз 37 намуд и раетанидо барои муоличаи касалидои гуногун дору тайёр мекарданд.

Илми риёзиёт, хусусан дандаса дар Мисри кадим дануз дар адди кадим тараккй карда буд. Хамаи адромдо дар шакли секунча сохта шудаанд. Панирусдои дар натичаи хафриётдо ёфт шуда ба он шадодат медиданд, ки ракамдои дадй, касрй дар Мисри кадим ефт шуда дар он чо истифода мешуданд. Ченаки дарозй «Оранч» («Локат) ном дошта, ки 52,3 см-ро ташкил мекард ва аз 5 кисмати 4 ангушт иборат буд.

Илмй дайат (астрономия) дар Миср аз даврадои кадим маълум буд. Мадду чазри Нил ба пайдо шудани ситораи Сирус рост меомад. Мисриён ситорадои Юпитер, Марс, Сатурн, Мер­курий, Венераро медонистанд. Ондо таквими худро тартиб дода буданд, ки дар он як сол аз 365 руз иборат буд ва дар мод 30 рузро ташкил мекард. 5 рузи бокимонда ба 5 худой бузурги Миср — Осирис, Исиада, Гора, Сету ва Нифтия бахшида шуда буданд. Ондо накшаи бурчдоро кашида, ба он дуби акбар», «почаи гов» ном нидода буданд. Соатдои офтобиву обй низ сохта буданд.

Дар содаи дукук аввалин конундоро асосгузори давлати муктадири Мисри Кддим, Менос дода буд, ки он аз конундои Хамураппй, ки дар Бобулистон чорй шуда буд, монанди надошт.

Маданияти Мисри кадим ба тамаддундои мамлакатдои Шарку Гарб, махсусан юнониён таъсири калон расонидааст.

МАДАНИЯТИ БАЙНАННАҲРАЙН

Аввалин нишонадои тамаддуну унсурдои давлатдорй дар Шарки Наздик дар содили дарёи Дачлаву Фурот дар дазораи IV-III то мелод ба вучуд омада буд. Баъди тамаддуни Шарки кадим дар Миср, дар Шарк маданияти Байнанандрайн чои намоёнро ишгол мекард. Ба он маданияти давлатдои Шумер, Аккад, Бобул, Осур дохил мешуданд. Аз дазораи III сар карда дар ин минтака дар натичаи инкишофи истедсолоти моддй олотдои оданй ба вучуд омад, дунарманди тараккй кард, одангарй, рехтагарй, ва сохтани маснуоти нукрагину тиллой ба род монда шуд.

ШУМЕРИЁН дар дазораи ГУ-Ш пеш аз мелод давлати муктадири худро ташкил карда, баъдтар давлатдои гирду ат-рофро ба худ тобеъ карда, то халичи Форс дудуди худро васеъ намуданд. Ондо заминдоро аз худ карданд ва дар содаи мада­нияти маънавй аввал хати тасвирй ва баъдтар хату алифбои худро ихтироъ намуданд, аввалин ривоятдои худро руи лавдадои гилй сабт намуданд. Дар давлати шумериён аввал забони шумерй падид омад баъд вай аз байн рафта, забони аккадй дамчун забони гуфтугуи истифода шуд. Фардангдои дузабонаи шумериву ак­кадй тадия гардиданд. Дар дамин вакт аввалин китоби дарсй дар бораи сарфу надв (грамматика) навишита шуд. Мактабдои махсус бо номи академия ташкил гардид. Дар бораи пайдоиши олам аввалин тасаввуродоти соддалавдона пайдо гардид.

Тибки маълумотдое, ки муаррихон дар натирай дафриётдои археологи ба даст овардаанд дикояву ривоятдои кадимаи Бай-нанадрайн аз шарду баёни масъаладои офариниш шуруъ шуда, баъд додисадои таърихй, тарзи давлатдорй ва гайра т^свир ёфта-анд. Аксар ёдгоридои мадании Шумер бо хати мехй иншо гар-дидаанд.

Бобул дар кисми чанубии Байнанадррш (дудуди дозираи Ирок) чойгир шуда буд. Дар натирай ба род мондани системаи обёрй, улуми риёзй тараккй кард. Дар риёзиёти Шумеру Бобул системаи позитсиони истифода мешуд, чадвалдои гуногуни зарбу таксим, квадрату куб ва решадои ондо тартиб дода шудаанд. Бинобар баъзе маълумотдо дар Бобулистон теоремаи Пифагор, мудосибаи сатди фазо маълум будааст. Баъзе содадои алодидаи илм, аз чумла химия (бо роддои гуногун тайёр кардани биринчй ва рангдо), чугрофия (тадияи харитаи чадон, ки аз Испания сар карда то Х^ндустон дар он бадру укёнусдо тасвир шудаанд), тиб (амалй чарродй, шикастабандй, муоличаи дарди чашм) ва гайра тараккй кардаанд. Таквими модтобии 12 мода (дар мод 29-30 руз) тартиб дода шуда буд, дар як сайёра номи худро дошт. Бобулиён сарнавишти инсонро аз ситорагон вобаста медонистанд ва аз руи даракати ондо додисадоро пешбинй мекарданд. Фосилаи байни кусуфу хусуфи мод муайян гардид. Муаррихон федрис-ти сулоладои шодонро аз соли 2100 тартиб дода дар бораи корнамоиву футудоти ондо асардои алодидаи таърихй навиш-танд. Умуман тамаддуни Бобулистон маданияти Эрони Бостонро оо маданияти Миср ва тамаддуни Арманистонро бо Ошур ме-пайваст. Султони Бобул ба чуз макоми салтанати пайваста пешвои кабила низ шинохта мешуд. Шояд аз дамин чидат Бобул-Боби худо ном гирифта буд.

Кабл аз ба вучуд омадани давлати муктадири Бобул шахр-хои мухталифи Байнанахрайн подшохони мустакил, кохинон ва хомиёни худро доштанд. Баъди зери таъсири шадиди давлатхои Шумеру Аккад ва маркази бузурги илмиву маданй табдил ёф-танаш Бобул Мардукро подшоху хоми ва худой худ ълон кард, ки баъди а. VIII то мелод у ба худой осмонии тамоми сарзамини Бобулистон табдил ёфт. Мувофики ривоятхои бобули Мардук писари худой об — Эа мебошад. Он ба худой асотири Шумер айният дода мешуд. Кохдаони Бобулй дар хазораи I го мелод хамаи худохоро тачассуми у мепиндоштанд. Ба хар хол хаиуз дар Байнанахрайн политеизм (бисёрхудой) хукмрон буд ва ахкоми дикиву масъалаи ахлок, дар Бобул низоми муайяни одобу рафтор ба рох монда шуда буд. Яке аз масъалахои асосй итоат ба калонсолон буд, ки аз руи хурмату эхтиром сурат мегирифт. Мувофики он хар оила ба сардори оила, хар сардори оила ба сардори кдвм, хар сардори кавм ба сардори кабила, хар сардори кабила ба сардори шахр ва охирин ба подшох итоат мекард. Шох бошад гуё бо амри худо таъин мешуд ва фармони у хамчун фармони худо бояд бечуну чаро ичро мегардид. Подшохро онхо ба чупон ташбех дода, давлати шохиро хатмй мешумориданд. Дар хопавода ба харфи модар таввачухи махсус медоданд. Масалан, яке аз шиорхои онхо чунин садо медод «Ба фармони модарат чунон гуш бидех, ки ба фармони худо гуш медихй».

Шох Х,амураппй соли 2100 то мелод дар Бобулистон хукм-ронй кардааст. Бо ташаббуси у конунхое пайдо шуда буд, ки холо хам ба усули конунгузорихои кукунй музофик аст ва ин аз баланд будани маданияти сиёсиву хуку кии бобулистон шаходат медихад. Баъзе аз нуктахои он чунин мазмун доштанд:

1. Касе, ки ба истехкоми сади худ нигохубини ьакунад ва об аз он рахна кунад, товони он аз у ситонда хохад шуд.
2. Х,ар касе заминашро ба богбон бидихад ва богбон онро ба бог табдил дихад, бог баъди 4 сол ба ду ҳисса таксим карда шуда ба сохибаш ва богбон дода хохад шуд,
3. Касе гов ва ё харе ичора гирифта бошад ва шере дар сахро вайро бидарад, ичорагир карздор находад буд.
4. Х,ар гох писаре модари худро бизанад, дасташ бурида хохад шуд.
5. Х,ар касе чашми озоди касеро бидарад, чашмаш канда мешавад.

Агар меъморе ба касе хсна созад ва бо сабаби меъмор хона фуру рафта, соҳиби хонаро кушад, меъмор кушта хоҳад шуд.