«Авесто» — сарчашмаи таърихии халки точик
Авесто — китоби мукаддаси зардуштия, ёдгории кадимаи халкдои эронинажод мебошад. Ин китоб, ки аз мачмуи матндои пайравони сини зардуштй иборат аст, мухимтарин маъхаз оид ба таърихй кадимтарини Осиёи Миёна мебошад.
Мувофики акоиди баъзе мухахикон, анъанахои зардуштия «Авесто» дар нимаи 1-уми хазорхои 1-ми то мелод дар худуди Осиёи Миёна мураттаб шудааст. Бино ба маълумоти асархои пахлавй, осори таърихии исломй, инчунин акоиди пайравони зардуштия «Авесто» дар огоз китоби калонхачми дар руи пусти 1200 гов бо харфхои заррин навишта шуда будааст. Аз ин китоб ду нусха вучуд дошт. Вакте, ки Искандари Македонй Эрон ва Осиёи Миёнаро забт кард, баробари дигар ганоимхо «Авесто»-ро низ ба даст овард. Бо фармони Искандар як нусхаи «Авесто» сузонда ва дигараш барои тарчума бо Юнон фиристода шуд. Искандари Мавдунй нусхаи хаттии «Авесто»-ро аз байн бурда бошад хам, мубадони зардуштй онро пурра дар ёд доштанд ва хаигоми тоату ибодат онро мехонданд. Дар даврахои баъдина «Авесто» чандин маротиба аз тарафи мубадони зардуштй тартибу тахрир ёфта аст. Яъне, «Авесто» дар зарфи мавчудияти чандинасраи худ борхо кодификация шудааст. Чунон ки сарчашмахо хабар медиханд, чамъоварй ва танзими «Авесто» дар замони Вологеср! I Ашконй (асри I милодй), сосониёни аввалия (асри III), Шопури II (асри IV), ки тахрири пурахмияти китоби мукаддас зери рохбарии Атурпати Медроспаидном анчом ёфт ва нихоят, пас аз харакати маздакиён, дар ахди Хусрави I (асри VI), ки аз «Авесто» баъзе матнхои дар асрхои IV-V вучуддошта партофта шудаанд, ба вукуъ пайвастааст.
Пас аз тахрири охирин дар замони хумкронии Сосониён, ки зардуштия дини давлатии онхо буд, «Авесто» дар 22 наск (китоб), (мувофики дигар сарчашма дар 21 наск-(китоб) бо алифбои махсуси авсетой навишта, шуда буд. Ин китобхо низ дар натичаи хучуми хилофати араб пароканда ва ё нест гардиданд. Х,оло аз ин китобхо чорякашон ба мо бар ду асл дастрас гардиданд.
- Асли аввал мачмуи дуохоест, ки аз кисмхои гуногуни «Авесто» фарохдм омадааст.
Асли дуюм, ки барои омузиш таъин гардидааст ва матни пурраи «Авесто»-ро дарбар мегирад, аз чунин кисмхо иборат аст:
- «Видевдат» — «К,онун ба мукобили девон» (шакли баъди-наи нодурусташ «Вандидод») — мачмуи кдвоиди динй ва хуку-киро дарбар мегирад.
- «Виспрат» (номи баъдинаи каме носахехи он «Виспарад») —- аз мачмуи дуохое иборат аст, ки хангоми ибодат хонда мешуданд.
- «Ясно» — аз мачмуи дуохои гуногуни зардуштия иборат мебошад. Аз 72 боби «Ясно» 17 тоашро «Готхо» («Сурудхо-и пайгамбар Зардушт») ташкил медиханд.
- «Яштхо» (ситоиш) — мачмуи достонхои ситоишиву ниёиши дар васфи худоёни дини зардуштй мебошад. Ин кием бисер унсурхои мифологиро дарбар мегирад.
- «Хурд — Авесто» — дуохое, ки хар як зардуштй онхоро дар намоз, тахорат, умуман рузгори худ истифода мебарад.
Дар «Авесто» ахкоми зардуштия ва адён (дин)-и гузаштаи мардуми хинду эронй — митроизм, зарвония ва гайра ифода ёфта-анд.
Зардуштия динест дар нимаи якуми хазораи 1 то милод дар худуди хозираи Осиёи Миёна ва Афгонистони Шимолй пайдо шуда, сипае дар Эрон ва Шарки наздик пахн шудааст. Ин дин номи худро аз номи асосгузори таълимот Зардушт гирифтааст. Таълимоти дини Зардуштия дар китоби макаддаси он Авесто пурра баён шудааст.
Акоиди фалсафаи дини зардуштия мувофики Авесто дуалистӣ мебошад. Ҷахони моддй ва маънавй ба мабдаи некй ва бадй мутааликанд. Сарвари мабдаи некй Ахуромаздо-Спента Майнйю (андешаи нек), мабдаи бадй Ангра Майнйю-Ахриман мебошанд. Мазмуни чараёни харакати оламро ин ду кувваи ба хам зид ташкил мекунанд. Мувофики таълимоти Зардушт ин мубориза ба галабаи Ахуромаздо анчом меёбад ва дар олам хайру эхеон, баробарии одамон барпо мегардад. Офарандаи
Замину Осмон, куллияи мавчудоти хуб, аз кабили нур, оташ, об, хирман, дайвоноти хонагй ин Спента Майнйю — Адуромаздо мебошад.
Офарандаи куллияти мавчудоти бад, аз кабили дуд, даша-роти заррарасон, дайвоноти дарранда ин Ангра Майнйю — Адри-мон мебошад, ки базур дохили ин олам шудаанд.
Дуализми зардуштияи ибтидой аз тафаккури интихоб бай-ни хайр ва шарр, Адуромаздо ва Адриман, пиндори нек ва зишт, гуфтори нек ва зишт, рафтори нек ва зишт сарчашма гирифтааст.
Умуман таълимоти ахлокию фалсафии Зардушт дар атрофи муборизаи ду кувва некию бадй инкишоф ёфта, зидди бадию носозгорй гузориш ёфта дар он дамеша некию росткавлй ва накукорй ситоиш меёбад. Зардушт эътикоддоро бар андешаи пок, гуфтори дуруст ва кирдори дамида устувор намуда буд. У кушишу гайрати инсонро дар рафъи бадию гузориши некй медид ва иайваста некиро тарафдорй мекард. Дар «Ясно»-и «Авесто» дар ин бора гуфта шудааст «Кишвари човидони аз он касе хохдд буд, ки дар зиндагоиии хеш бо бадй ва дуруг ба чанг бошад ва ондоро дар банд кунад ва ба дасти ростию некй биспорад».
Асос ва модияти оини зардуштй бар парастиши оташ баркарор буд. Оташ барои зардуштиён уксури мукаддас аст ва он дар «Ясно» тавсиф гардида офаридаи «Адорумаздо» ва тачаллии нури у ба дисоб шудааст. Оташ боз аз он сабаб кобили парастиш гардидааст, ки «сарвари росли» будааст. Дар «Ясно» гуфта шудааст: «Адорумаздо Зардуштро пурсид, ки ба чй чиз худро ташхис тавони дод? Гуфт: «то муддате, ки оташи ту забона кашад, дар баробар ситоишкунон фидья (К^рбонй) оварам ва иайрави ростй ходам буд». Оташ манбаъ ва мабдаи даёт, асоси мавчудият ва дастии башарист. Зардуштиён оташро мукаддас медисобиданд ва ягон маросими ондо бе оташ намегузашт ва онро рамзи худо Адуромаздо медонистанд. Род додан ба хомушшавии оташ, ба он пуф кардан, чизи нопок партофтан гуноди а зим дисоб меёфт, Зардушт дар хок дафн кардан, дар об гарк кардан ва дар оташ партофтани часади мурдагонро манъ менамуд
Чунки хоку об низ дар баробари оташ мукаддас шуморида мешавад ва макруд сохтани ондо гуноди азим аст. Ба акидаи
Зардушт инсон аз ду унсур ё мабдаъ иборат аст. Яке аз ин мабдаъхо моддй ва дигаре рухонист. Мабдаи чисмонй тани инсонро ташкил медихад. Чун рух аз тан тихи гашт, чисм ба лошаи начас ва палиде мубаддал мешавад. Бинобар ин онро ба хок супоридан, ба оташ сузонидан, ба об партофтан чоиз нест, зеро хок, оташ, об мукдддасанд ва олудани онхо ба лошаи начас рано нест. Бинобар ин насади мурдагонро дар байни бурчхои мудаввар ва саркушоде бояд гузошт, то ки туьмаи вахшиён ва паррандагон шаванд ва аз онхо хеч асаре боки намонад.
Ин гуна расми зардуштиён холо хам дар байни порсиёни хинд маълум аст.
Хдр як таълимот факат дар сурате пазируфта мешавад ва ба муваффакият у мед баста метавонад, ки на 1<шхо ба дархост-хои маънавй ва мафкуравии замон, балки ба ниёзхои интимой ва иктисодии чомеа чавобгуй бошад. Шояд яке аз сабабхои густа риши зардуштия ва дар тули кариб 1500 сол дини расмии мардумони эроннажод будани он хамин бошад, ки вай дар хаадкат чавобгуйи ниёзхо ва дархостхои чомеа будааст. Яке аз нуктахои мухими таъмини макоми баланд барои кор ва нх,ли кор аст. Зардуштия дастур медихад, ки барои касоне, ки дар ин замин хайвон мепарваранд, бахри тан ва зиндагии худ дехоти Маздо ясноиро хабар ва горат намекунанд, харакати озод ва хаёти озодона таъмин бояд кард. Авесто аз номи Зардушт талкин менамояд, ки фазилати олитарин ии кор аст, хусусан кишоварзй. Вай зиораткорй ва чорводориро шаклдои бехтарини хаёти чомеа медонад. Дар таълимоти зардуштй ба хок (замин) ва мехнати кишоварзй ахамияти махсус дода шудааст. «Замин дар ом чой ва аз он касон шод аст, ки аз хама бисёртар галла, алаф ва дарахтони мевадор руёнида шуда, заминхои хушк обёрй ва ботлокхо ба киштзор мубаддал шудаанд».
Дар Авесто омадааст: «Эй одаме, ки ту моро бо дасти чапу рост ва росту чап меронй ва кишт мекунй, ман ба тарзи доимй ба ту ёрй мерасонам, хурокворй, галладона ва хар чизе, ки тавонам, ба ту хохам дод». «Он кассе, ки галла мекорад, кори мукаддасе ба чо овардааст». Касе, ки заминро корам намекунад, омадааст дар «Авесто» — замин ба у мегуяд: «Ай инсоне, ки маро корам намекунй, дамоно абадй дар дари бегонагон бо гардани кач ходи истод, дар байни касоне хохй истод, ки гадой мекунанд. Х,ар кассе галла корад, у ростй ва порсой хохдд корид. Бо куввадои бад — девдо дар чанг хохад буд. Чун галларо барои орд кардан омода кунанд, #евдо гарки арак мешаванд. Чун ссиёбро барои орд кардани галла дозир кунанд, девдо бесабр мешаванд, чун ордро барои хамиртуруш андохтан омода кунанд, девдо нолиш мекунанд. Чун хамирро барои пухтани нон дозир кунанд, девдо аз дарос ва дадшат ба гиря медароянд. Умуман Зардуштия ки-шоварзй ва хамчунин чорводориро манбаи саодатмандии ода-мон медонист. Хдр як зардуштй вазифадор дониста мешуд, ки ба обёрй, корам кардани замин, парвариши дарахтони мева-дор ва чорводорй шугл варзад. Таълимоти зардуштия мардум-ро ба кор, ба кишоварзй ва чорводорй даъват намуда, зудд ва гушанишиниро инкор ва рад менамояд, муддати тулони курбо-ниро манъ намуда чорворо аз нобудшавй нигох, дошта будааст.
Хулоса «Авесто» китоби мукаддаси дини зардуштия буда дар тули асрдо дар тагиротдои шароити ичтимоию сиёсй ди-гаргун шудааст. Дар авди Сосониён зардуштия ба дини давлати табдил ёфт.
Пас аз истилои араб дар асри VII дар Эрон дини ислом, дини хукмрон гардид, ки дар натича зардуштиён пайваста таъ-киб карда мешуданд. Як кисми ондо ба Х,индустон фирор карда, доло дар ончо бо номи порсдо ва кисми дигаре дар Эрон бо номи габрдо машдуранд ва то дол расму одат ва анъанадои зардуштиро ба чо меоранд.