Фарҳанг ва дин дар аҳди Сомониён
Фарҳанг ва дин дар аҳди Сомониён
-
Хусусиятхои асосии маданияти давраи Сомониён
Даврае, ки дар бораи он сухан меронем, яке аз мархилахои бузургтарини инкишофи маданияти тоҷикон ба шумор меравад. Ин замони пурзўр шудани муборизаи халқхои ориёимуқобили арабхо аз як тараф, аз тарафи дигар густариши маданияти мусулмониба шумор меравад. Салтанати Сомониён (879-999) давраи тиллоии таъриху маданияти халқи тоҷик, замони сохибдавлатию сохибзабонии он, мархилаи анxомёбии ташаккули халқияти тоҷик буда, шароитхои мусоид барои пешрафти иқтисодиёт, илму фарханг ва хунармандифарохам меояд.
Президенти Xумхурии Тоҷикистон Эмомалӣ Рахмон дар суханронии худ дар конфронси байналхалқии илмибахшида ба 1100-солагии давлати Сомониён дар шахри Санкт-Петербург маданияти давраи Сомониёнро хеле хуб инъикос намуд. Ў қайд намуд, ки «Барои мо тараққиёти фарханги маънавии ин давра ахамияти махсус дорад, ки тахдоби густариши минбаъдаи фарханги халқи тоҷикро бунёд намудааст. Махз дар ахди Сомониён матнхои «Авесто»-и зардуштиба забони форсии миёна тарҷима шуда, хамчун китоби муқаддас истифода мешуд, дар ин давра донишхои таърихию фалсафӣ, адабӣ, хунарӣ, ривоятхои халқива достонхои қахрамонии хамаи халқхои форсизабони қадима гирд оварда, ташфиқу тарғиб карда, асосхои забони имрўзаи форсии дарии тоҷикигузошта мешавад».
Дар ин давра шахрхои Осиёи Миёна – Бухоро, Самарқанд, Марв, Хуҷанд, хирот ва Балх ба марказхои хаёти фархангитабдил меёбанд, ки бо мурури замон дар даврахои аввали муттахид гардидани халқи тоҷик нақши мухим гузошта, хамчун марказхои асосии инкишофи фарханги тоҷик нашъу нумўъ мекунанд. Ин шахрхо имрўз хам барои мо ба маънии мероси бузурги ниёгонамон ахамияти таърихию фархангидоранд, ки дар фарханги халқи тоҷик, забон, таърих ва хаёти имрўзаи вай таҷассум ёфтаанд.
Давраи нихоии ташаккули давлатдории халқи имрўзаи тоҷик ба куллибо давлати Сомониён марбут аст, ки дар давоми асрхои 1Х-Х ба туфайли баъзе воқеахои таърихиба дунё омад. Давлати Сомониён омили мухими таъриху тамаддуни Шарқ ва ҷахон гардид. Вай ба халқаш шароити мусоиди зиндагива кор мухайё сохта, боварии мамлакатхо ва халқхои дуру наздикро ба хамкории серсохаи мутақобилан муфид дар тамоми тўли рохи бузурги абрешим, хусусан дар сохахои тиxорат, муомилоти байналхалқии мол, мубодилаи фарханг тақвият дода, халқи тоҷикро ба сахнаи тамаддуни ҷахонибаровард. Бино ба далелхои таърихидавлати Сомониён дар заминаи анъанахои эхёгардида бунёд ёфта, дар сохахои хаёти иxтимоӣ, иқтисодӣ, фархангӣ, илмива адабикомёбихои бузург ба даст оварда, мамлакатро аз тораxгарони хориxихифз карда, захмати осоиштаи дехқонон ва косибонро таъмин намуд. Дар давраи Сомониён барои ба майдони эҷоду фаъолият қадам ниходани силсилаи олимону адибони ҷахоншумул шароит мухайё шуд. Мутафаккири бузург Мухаммад ал-Хоразмӣ, Абўнасри Форобӣ, Закариёи Розӣ, Абўалиибни Сино, Абурайхони Берунӣ, поягузорони адабиёти тоҷику форс Абўабдуллои Рўдакӣ, Абўмансури Дақиқива Абулқосими Фирдавсиаз хамин xумлаанд.
Дар давлати Сомониён гуногунандешии қонунии маъмул xорибуд. Дар мамлакат намояндагони динхо ва xараёнхои гуногуни динизиндагимекарданд ва ин ба давлат халал намерасонд, ки давлати мутамарказ ва вохид бошад. Мо имрўз гуфта метавонем, ки гуногунии мафкуравидар Тоҷикистони имрўза барои тахкими давлатдоримонеа нест.
Сахми Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Fафуров дар омўзиши таъриху маданият ва дар худшиносии халқи тоҷик нихоят бузург аст. Мо, тоҷикон, номхои олимони машхури рус Бартолд, Андреев, Семенов, Якубовский, Окладников, Бертелс, Дяконов, Брагинский ва бисёр дигаронро хамеша вирди забон мекунем, зеро фаъолияти илмии онхо асосан ба тадқиқу ташвиқи таърихи халқи тоҷик, инчунин замони Сомониён бахшида шудааст.
Маданияти моддива шаклхои он
Маданияти моддии давраи Сомониён хеле бой ва гуногунранг буда, намунахои барxастаи он хамчун осори бебахои маданияти ҷахонихисобида мешавад. Меъмории асрхои 1Х-Х пеш аз хама ҷолиби қайд аст, ки бештар бо меъмории замони пешина зич алоқаманд буд. Ин алоқамандӣ, масалан, дар ташкили алоқамандии мутамарказии объектхо мушохида мешавад. Инчунин истифодаи нақшхои зооморфӣ, яъне тасвири хайвонхо ва хазандахою паррандахо мушохида мешавад. Ин нақшхоро дар мақбарахо ва қасрхои феодалимушохида кардан мумкин аст.
Баробари ин, дар меъморииии замони Сомониён як қатор унсурхои нав дар санъати бинокорӣ, хусусан меъмории монументалимушохида мешавад. Масалан, васеъ истифода шудани хишти пухта ва дигаргунии шакли он. Хишти хоми росткунҷа бо хишти пухтаи мураббаъ иваз карда мешавад. Услуби гузориши декоритивии хиштхои пухта, ки дар замони Сомониён ихтироъ шуда буд, солхои тўлониахамияти худро гум накарда, дар объектхои меъмории Осиёи Миёна татбиқи худро дарёфт. Дараҷаи баланди санъати бинокории он давраро чунин бинои классикии монументалӣ, ба монанди мақбараи Сомониён дар Бухоро тасдиқ менамояд. Меъморон онро аз рўи лоихаи пешакӣ, бо назардошти тамоми талаботи зебоии меъморисохтаанд, ки зебоии он таваxxўхи мардумони дунёро ба худ xалб менамояд.Дар меъмории он анъанахои гузаштаи махаллии суғдиён баръало намоён буда, инчунин хусусиятхои нави ба замони феодализм хос ба чашм мерасад. Яке аз дигар ёдгорихои меъморие, ки инкишофи сохтмони монументалиро инъикос менамояд, мақбараи Арабат (977-978) дар дехаи Тим (60 км дуртар аз Каттақурғон) ба шумор меравад. Нисбатан дертар боз як ёдгории меъмории дигар, бо номи мақбараи Аламбардор сохта мешавад. Дар ин ду мақбара шакли нави меъмориро мушохида мекунем, ки унвони иншоотхои порталиро гирифтааст. Чунин ёдгорихо дар худуди давлати Сомониён хеле бисёр сохта шуда буд.
Дар таърихи меъмории монументалии Осиёи Миёнаи асри 1Х-Х мавқеи мухимро як қатор боқимондаи вайронахои масҷидхо ишғол менамоянд. Масҷиди Мағоки Аттор дар Бухоро, масҷид дар харобазори шахрчаи Варахша, Чилдухтарон дар Шахристон ва ғайра аз он xумлаанд. хамаи масҷидхои ин давра дорои системаи аркагию гумбазибуда, бо сутунхои калони дохилии худ аз дигар ёдгорихо фарқ менамояд ва дараҷаи баланди махорати меъморони он давраро нишон медихад. Лекин дар бораи меъмории монументалии гражданиё ки дунявидар замони мо маълумот хеле кам аст. Дар Мовароуннахру Хуросон шумораи бисёри қалъахои феодаливуҷуд доштанд. Инчунин бисёр бинохои бозор ва хатто қасрхои пўшида вуҷуд доштанд, ки дар сохтмони онхо шаклхо ва услубхои гуногуни санъати меъмориистифода карда шудааст. Меъмории динива дунявина танхо бо эхтиёҷоти эстетикии сохибони худ, балки ба талаботи синфи хукмрони феодалиxавоб дода метавонист.
Дар ин давра нақшу нигор дар рўи алебастр хеле ривоxу равнақ меёбад. Дар Афросиёб (Самарқанд), Хулбук ( нохияи Восеъ), Сайёд (нохияи Москва) панелхои бисёре дарёфта шудаанд, ки дар онхо композитсияхои гуногуни дорои унсурхои геометрива рустанишакл мушохида мешавад.
Мавқеи мухимро дар меъмории он давра кандакории рўи чўб ишғол менамояд. Бо воситаи он шифт, карнизхо, сутунхо ва ғайра ороиш дода мешуданд, намунахои бехтарини чунин навъи санъат дар қишлоқхои Оббурдон, Курут, Урметан, Искандари нохияи Айнӣ, Панxакент ва дехаи Чоркўхи Исфара дидан мумкин аст.
Дар асрхои 1Х-Х як қатор намудхои санъати ороишӣ-амалиинкишофи минбаъдаи худро меёбад. Масалан, нақшу нигори зарфхои сафолин, рангу ороиш додани матоъхо, гилемхо, санъати хаттотӣ, кандакоридар рўи охан, коркарди шиша ва ғайра. Санъати заргариниз ҷолиби қайд аст, зеро ки аз металлхои қимматбахо (нуқра, мис, тилло ва ғайра) хам зарфхои ороишива хам васоитхои ороишдихандаи занон сохта шуда, дар бозорхои ҷахониталабгорони зиёд доштанд.
Маданияти маънавии замони Сомониён
Майлу рағбат ва хамкории хокимони Сомонидар болоравива бехдошти осори маданӣ, забон, адабиёт, анъаноти махаллимардумони имрўзаро ба хайрат меоваранд. Мақоми Исмоили Сомонидар пайдоиш ва рушду камоли забони адабии классикии форсу тоҷик хеле бузург аст. Инкишофи бемайлони фалсафа, риёзиёт, илми нуҷум, кимиё ва тиб бо номи олимони мутабаххири ин давр Абўали ибни Сино, Абўрайхони Берунӣ, Абўнасри Форобӣ, Мухаммади Хоразмива як зумра дигар олимон зич алоқаманд аст.
Замони Сомониён мархилаи гулгулшукуфии адабиёти классикии форсу тоҷик ба шумор меравад. «Шохнома»-и хаким Фирдавсиадабиёти безаволи мардуми форсу тоҷик ва сарчашмаи мухимтарини омўзиши таъриху фарханги ахди қадим аст. Дар он тамоми хислатхои тоҷикони қадим — мардонагӣ, далерӣ, шуxоатмандӣ, дурандешива қахрамонии онон инъикоси худро ёфтааст. Фирдавсибо ин асараш мехост хиссиёти ватанпарварии мардумро баланд бардошта, муборизаи қуввахои некива бадиро инъикос намояд.
Энсиклопедистоне, ки мо дар боло номи онхоро ба забон гирифтем, сахифаи бағоят бузурги илми тоҷикро оғоз намуданд. Дар охири асри УШ ва нимаи якуми асри 1Х фаъолияти ал-Хоразми(780-830) хамчун асосгузори мактаби математикии мамлакатхое, ки ба халифати Араб дохил мешуданд, маълум аст. Асархои ў дар сохаи астрономия, география, арифметика имрўз дар тамоми ҷахон истифода мешавад. Масалан, «Байт-ал-хикма» (Хонаи хирад); «Китоб-ал-xам в-ат тафриқ би хисоб ал-хинд» (Китоби xамъу тарх аз рўи шумораи хиндуён); «Китоб ал-мухтасар фи хисоб ал-xабр ва-л-муқобала» (Китоби мухтасар оид ба хисобкунии алгебрӣ) ва ғайра. Дар ин ва дигар асархояш вай аввалин маротиба арабхо ва бо воситаи онхо тамоми аврупоиёнро бо системаи рақамхои хиндуён ошно намуд, бори нахуст мафхуми алгебраро (Ал-xабр) ворид карда, барои чен намудани фигурахои геометриистифода бурд. Ахамияти калонро таблитсахои астрономии ў бо номи «Зиx», доро аст. Умуман, хизмати бузурги ў дар он аст, ки вай алгебраро хамчун илми мустақил пешниход намуд.
Дигар намояндаи илми асри 1Х-Х Абўалиибни Сино (960-1037) буд, ки дар синни 18-солагиқариб хамаи илмхои он давраро омўхта буд. Имрўз 40 асари ў дар бораи тиб, 185 асари фалсафива мантиқ, 30 рисолаи астрономива илмхои табиатшиносӣ, 3 асари мусиқии ў маълум аст. «Ал-қонун фи-т-тиб» (Қонуни тиб) хамчун Комуси тиббидар 5 қисм дар тамоми ҷахон истифода мешавад. Асархои ў «Китоб-уш-шифо» (Китоби шифо), «Донишнома» ва ғайра илмхои мавҷударо ба амалива назариявиxудо менамояд. Ақидахои материалистии ў бо нишондодхои теологӣ-идеалистиаш якxоя асоси ақидахои фалсафии ўро ташкил медиханд. Лекин ақидахои ў назарияи пешқадами машшоияи шарқихисоб мешавад. Вай абадибудани ҷахонро тасдиқ намуда, ходисоти табиатро бо хам алоқаманд хисобида, таълимот оид ба сабабияти қонуниятро дар табиат ошкор намуд.Дар сохаи психология вай якчанд назарияхоро пешниход мекунад, «Рисола дар бораи рўх», «Достон дар бораи рўх» ва ғайра, ки дар онхо бисёр хусусиятхои психологии инсон ва хайвонотро нишон медихад. Вай рўх ва нафсро фарқ менамояд. Рўх — асоси ғайримоддиаст, нафс бошад асоси моддимебошад, ки таъминкунандаи қуввахои хаётии инсон ва хайвонот ба шумор меравад. Бузургии таълимоти фалсафии ў махз дар хамин аст, на Афлотун ва на Арасту ин тавр рух ва нафсро xудо накардаанд.
Боз як намояндаи дигари илми давраи Сомониён Абўрайхони Беруни(973-1048) буд, ки худрошогирди Абўмахмуди Хуҷанди хисоб мекард. Асархои «Картография», «Хронология», «Хордхо», «хиндусто» ва ғайра бузургтарин намунахои асархои астрономии ў ба шумор мераванд. Вай шумораи бисёри асархои гуногунсохаи худро мерос гузоштааст, ки дар як умри кўтохи инсонитаълиф шудани онхоро тасаввур кардан хеле мушкил аст. Аз 150 асари Беруни то замони мо 26 тоаш расидааст.
Дар асрхои 1Х-Х адабиёти бадеӣ, хусусан шеъру шоириба дараҷаи олимерасад. Ба ин давра фаъолияти бисёр шоирон ва нависандагон рост меояд. Абўабдуллои Рўдакӣ, Робиаи Балхӣ, Дақиқива дигарон шевогию равонии шеърхои тоҷикиро таъмин намуданд. Дар лирикаи худ онхо мухаббати софи инсонӣ, ақлу хирад, ҷасурию ростива хирадмандиро тарғибу ташфиқ намудаанд. Хусусан, Рўдакии бузург жанрхои маснавӣ, қасида, ғазал ва рубоиро ба қуллаи баланд бардоштааст. хамин тариқ, олимон ва шоирони давраи Сомониён ва асархои онхо нишондихандаи маданияти маънавибуда, мархилаи нави инкишофи маданияти тоҷикро бо номи «Эхёи Аҷам» мекушоянд.