Чамъият низоми худинкишофёбанда

Нақша:

1.Чамъият ҳамчун низоми том.

Истеҳсолоти неъматҳои моддӣ асоси ҳастии чамъият.

• Тарзи истеҳсолоти чпамъиятӣ ва ду тарафи он. Диалектикаи қувваҳои истеҳсолкунанда ва муносибатҳои истеҳсолӣ.
• Айёниятҳо: Маводи сайёри №1.Тараққиёт пешрафт ва хастии чамъият бо истехсолот вобастаги доад. Истехсолот тавассути фаъолияти одамон сурат мегирад аз ин ру маълум мегардад, ки бо баробари пайдо шудани инсон истехсолот низ вучуд дорад ду шакли асосии он: Истехсолоти модди ва истехсолоти маънави инъикос мекунанд. Дар байни ин унсурхои сохтори истехсолоти чамъияти унсури истехсолоти модди ба сифати асостарин баромад мекунад. Зеро ки махс дар он шароити моддии хастии одамон чун шарти асосии таърихи инсоният ва кобилияти одамон ба эчод кардани таърих мухаё мегардад.Чараёни истехсоли неъматхои моддӣ бошад хамеша характери чамъияти дорад. Масалан, инкишофи забон бе инкишофи одамон чи андоза номумкин бошад, истехсолоти фарди алохида низ ба хамин андоза кори бехуда аст.

  Аз нуктаи назари материализми таърихӣ мафхуми «истехсолот» дар маънеи васеъи калима хамчун фаъолияти хаёти чамъият хамчун истехсолоти чамъияти фахмида мешавад, ки дар он хаёти модди роли асоси ва муайянкунандаро мебозад.

  Маънои мафхуми «истехсолоти чамъиятӣ» аз он иборат аст, ки одамон натанхо неъматхои модди ва дигар чизхои пурқиммат истехсол мекунанд, балки онхо дар истехсолоти чамъити гуруххои ичтимои худ: муносибатхои чамъияти, гуруххои ичтимои ва ташкилоту муассисахо, яъне дар нихояти хол чамъият ва мохияти чамъиятии хеш меофаранд.

  Фахмидани характери гуногундарача муносибатхои чамъиятӣ танхо бо рохи дар алокамандии зич бо фаъолият дар рафти ба даст овардани неъматхои модди ва дигаргун сохтани табиат дида баромадани онхо мумкин мегардад.

  Чунин тачрибаи истехсолиро К. Маркс коркардабароии табиат аз чониби одамон номида аст. Дар рафти ин муносибати одамон ба чизхо муносибатхои истехсоли пайдо мешаванд.

  Дар баробари ин дигар намуди тачриба низ вучуд дорад. Ин фаъолияти одамон аст, ки тагйирдихи, дигаргунсози ва ё такмилдихию мустахкам намудани худи узвхои чамъияти равона карда шудааст.

  Чунин тачрибаро К. Маркс ба таври ифоданок коркардабароии одам аз тарафи худи одам номида аст. Мисоли равшани ин намуди тачриба фаъолияти сиёси синфхо ва ё партияхо ба хисоб меравад. Максади асосии он аз таъмини манфиятхои куллии ин ё он синфхои чамъияти табака, аксарияти мехнаткашон ва дигар гуруххо иборат аст.

  Муносибатхои чамъиятӣ, ки дар рафти навъи дуюми тачриба ба вучуд омаданд бо дастгирии кувваи ташкилотхо чамъияти, муасисахо мустахкам гардида ё фаъолияти муътадили ин муносибатхои хукумронро давом медиханд, ё баръакс, ин куввахои сафарбаркунанда барои бархам додан ва нав кунонидани онхо кушиш мекунанд. Хардуи ин муносибатхо дар ду навъи амали фаъолияти гуногун омехта шуда, аз руи таърихи пайдоиш ва бахамтаъсир расониашон бо шуури чамъияти ба таври кулли фарк мекунанд.

  Бинобар ин онхо аз нуктаи назари онтологӣ (таълимот дар бораи хасти, мабдахои асоси тамоми мавчудот) нисбатан ва аз нигохи гносеологӣ (таълимот дар бораи назарияи маърифат) тамоман мукобили якдигар мебошанд.

   Дар илми фалсафа яке аз онхоро моддӣ ва дигарашро маънави, идеологи мегуянд. Он чи, ки ба фаъолияти одамон дар рафти истехсоли неъматхои модди ва муносибатхои истехсоли дахл ва новобаста ба шуури чамъияти амал меукнад, хаёти модди номида мешавад.

  Тарафи моддии истехсолоти чамъиятӣ чунин унсурхои дар назар одди вале хеле мухими истехсолотро дар бар мегирад, ки аз инхо иборатанд;

  а) фаъолияти бо максад ё мехнати бошуурона;

  б) ашёхои мехнат: чизхои гуногуни чи табии ва чи коркардашудаи бо хаёт мувофик гардонидашуда:

  в) воситахои мехнат ки барои ба фаъолият даровардани ашёхои мехнат хизмат мекунанд.

  Кисми мухимтарину таркиби онхо олатхои истехсолот ба хисоб мераванд. Хамаи ин унсурхои номбаршуда дар якчояги кисми асосии боигарии моддии чамъиятиро ташкил медихад.

  Тарафи дигари истехсолоти чамъиятиро муносибатхои маънави, идеологи ташкил медиханд. Истехсолоти маънави, ки пеш аз хама дар муносибатхои идеологи зохир мегардад, дар заминаи хаёти модди ташаккул меёбад ва ба шуури чамъияти вобастааст.

  Масалан муборизаи сиёси ва муносибатхои сиёсии синфхо хамон вакт муташакил мегарданд, ки агар синфхо ба дарачаи дарки манфиатхои умумисинфии худашно бардошта шаванд. Хамин холат ба муносибатхои хукуки низ хос аст. Коидахои хукукии бошуурона аз чониби давлат коркардаю кабулкардашуда ва механизми хуби мухофизати вучуд надошта бошад, пас муносибатхои хукуки вучуд дошта наметавонанд.

  Аз ин ру муносибатхои идеологӣ бо таъсири шуури чамъияти ташаккул меёбанд ва нисбат ба хастии чамъияти дуюмдарача ба хисоб рафта, тобеи муносибатхои истехсли мебошанд. Тахлили муносибатхои чамъияти дар алокамандии зич бо фаъолияти амли имкония медихад, еи проблемаи восита ва аслихаи тачрибаи ичтимои – таърихиро дида бароем. Дар амалияи истехсоли чи хеле ки маълум аст, чунин аслиха олоти мехнат ба хисоб меравад.

  Дар тачрибаи ичтимоӣ – таърихӣ бошад ба сифати аслихаи гуногуншакл ташкилотхои сиёси, хукуки ва дигар ташкилотхою муассисахо баромад мекунанд. Аз хама бештар дар ин соха куввахои пуриктидортар давлат ва партияхои сиёси ба хисоб мераванд. Онхо ин ё он идеяи мувофики чамъиятиро кор карда баромада, одамонро бахри дар амал тадбик намудани онхо мутахиду сафарбар менамоянд ва бо хамин боиси гузариш аз тачрибаи идеали ба амали мегардонанд.

  Хулоса истехсолоти чамъиятӣ, ки асоси онро истехсоли системаи бутуни яклухти чамъияти ба хисоб рафта, механизмро мемонад, ки ба воситаи он риштахои алока ба сохахои гуногуни хаёти чамъияти пайваст мешаванд ва дар якчояги фаъолияти чомеаро ба харакат оварда пеш мебаранд. Дар доираи ин фаъолият мехвари асоси инсони комил баромад мекунад.

   Истехсолот хама вакт дар шаклхои муайяни мушаххаси таърихи зохир мегардад ва дар мафхуми «тарзи истехсолот» ифода меёбад. Ин холат дар чунин тарзи чамъияти ифода меёбад, ки одамон барои конеъ гардонидани талаботашон ба неъматхои модди истехсол мекунанд ва онхоро аз они худ мекунанд. Бинобар ин вакте дар бораи тарзи истехсолоти неъматхои модди сухан меронем, мо сохтори таърихан мушаххаси тарзи истехсолотеро дар назар дорем, ки вай дорои куввахои истехсолкунанда ва ба характери он мувофик муносибатхои муайян истехсоли хос мебошанд.

   Мехнат асоси инкишофи таърихи ва батартибандозии чамъят аст. Пас чараёни мехнат чиро ифода менамояд ва таркиби вай чи гунна аст? Мухимтарин унсурхои чараёни мехнати чунинанд:

  1) Одам бо дониш ва махакахои вай.

  2) Олоти мехнат, механизмхо, аспобу анчом, мувофикгардонии техники;

  3) Ашёхо ё объектхои мехнат, ки одам онхоро дар табиат дастрас менамояд ё онхоро месозад ва бо ёрии онхо махсулот тайёр мекунад.

  Олот ва объекти мехнат дар якчояги воситахои истехсолотро ташкил медихад. Онхо модди буда, таври объективи вучуд доранд. Одам бо донишу малакаи вай, инчунин воситахои истехсолоти мувофики зарури дар якчояги куввахои истехсолкунандаи чамъиятро ташкил медиханд. Ин хамон тарафи истехсолот аст, ки диккату фаъолияти одам ба табиат чалб карда шудааст. Бо ёрии олоти мехнат ба олам гирду атроф таъсир расида одам онро тагйир медихад.

  Ба ходисахо ва процесхои олами атрофии чунин шакл ва рангу намуд медихад, ки барои конеъ намудани талаботи мквофик бошанд. Одам олами атрофро тагйир дода бо хамин худро низ тагйир медихад. Дар баробари такмили олоти мехнат ва воситахои истехсолот дар инкишофи дониш ва бойшавии малакахои амалии мехнаткашон тагйироти кули ба амал меояд. Чунин холат боиси баланд шудани дарачаи куввахои истехсолкунанда мегардад ва чараёни такмили онхоро метозонад. Масалан, сотани ашёхои нави сунъи, аз чумла, риштахои капрони боиси сохтани навъи мошинхои нави бофандаги мегардад ва ин талаботи баланд бардоштани дониш ва малакаи нави истехсолии одамонро ба вучуд овард. Ин холат дар навбати худ имконият дод, ки мошинахо ва тамоми техникаи истехсоли такмил дода шавад ва ин дар нихояти кор боиси инкишофи куввахои истехсолкунанда гардид.

  Хамин тавр куввахои истехсолкунанда дар худи чи тарафи соф модди (олот, механизмхо) ва чи тарафи маънави (дониши истехсоли, малакаро) дар бар мегирад. Вале тарафи пешбаранда, муайянкунанда хаёти модди материали ба хисоб меравад.дар ин маъно одам мехнаткаш кувваи асосии истехсолкунандаро ташкил медихад зеро вай хам олоти мехнатро ба кор медарорад ва хам сабаби тагйироти воситахои истехсолот дар якчояги мегардад. Дар шароити имруза инкилоби илму техника барои инкишофи куввахои истехсолкунанда дониши чукури илми зарур аст. Бино бар ин илм торафт ба куваи бевосита истехсолкунанда табдил меёбад, роли дониш пай дар пай меафзояд.

  Тараккиёти чамъиятро тахлил карда Карл Маркс кайд намудааст, ки даврахои таърихи на бо он фарк мекунад, ки одамон чи истехсол мекунанд, баки бо он фарк мекунанд, ки он хо чигуна истехсол мекунанд. Ва кадом тарзи истехсолот вучуд дорад. Одамон на танхо чизхои модди истехсол мекунанд, онхо инчунин акидахои дини, фалсафи, сиёси ва илми кор карда мебароянд, асархои санъат меофаранд,кридахои ахлоки, конунхои хукуки кабул менамоянд.

  Ба вучуд овардани онхо ба истехсолоти маънави дахл доранд, вале кисми охирини онхо аз бисёр чихат ба тарзи истехсоли неъматхои модди вобастаанд. Табиист, ки барои ба вучуд овардани асархои санъат ва адабиёт ашёхои модди ва шароитхои мувофик зарур мебошанд.

  Ин тавре, ки дар боло кайд шуд, харду тарафи тарзи истехсолот – куввахои истехсолкунанда ва муносибатхои истехсоли бо хам алокаи зичии диалектики дошта, танхо дар бутуни мувофикати якдигар мохияти тарзи истехсолотро ифода карда метавонанд.

  Аз баски куввахри истехсолкунанда мохияти истехсолотро ифода мекунанд, серхаракаттар мебошанд. Ин табиист, зеро истехсолот хеч гох дар як чой намеистад. Вай доимо меафзояд, инкишоф ва такмил меёбад.

  Дигар хел шуданаш мумкин нест. Агар динамикаи рафти таракиёти куввахои истехсолкунандаро дар дварахои чамъияти инсони мушохида кунем, пас мебинем, ки шаклу тарзхои ба табиат таъсир расонидани инсон дар шаклу вазифаи воситахои техники ба тарзи худ инъикос ёфтааст.

  Техника гуфта (аз калимаи лотини techne – махорат, хунар) низоми олоти истехсолоти инсон, хамчун тарзу усулхо, махорату хунари чараёни мехнат фахмида мешаванд. Агар дар маколахои аввали таърихи инсони техника ба маънои аслии Сухан хеле суст тараки ёфта ва дар истехсолот бештар мехнати зинда истифода мешуда бошад, хозир дар мачмуи умумии сарфи мехнат ба вохиди махсулот дар аксари мавридхо мехнати тачасумёфта бештар истифода мешавад.

  Эхтиёчоти савдо, бахргарди, истехсолоти мануфактур ива гайрахо зарурияти аз чихати назарияви ва амали холл намудани ин масъалахоро ба вучуд овард. Дигар бо шаклу усулхои кухна таракки додани куввахои истехсолкунанда номумки шуда монд. Инкилоби илмию техники дар даврахои инкишофи худ се мархаларо аз сар гузарондааст.

  1) мархилаи механикони, мошини шудани истехсолот, ки одамро дар мехнати хастаю обгоркунондаи чисмони рахои бахшида, махсуми онро чандин бор афзун кард. Чихати характерноки ин давра чуни наст, ки ривочу илму техника чараёни инкишофи куввахои истехсолкунандаро тезанд ва барои такмили хамачонибаи олоти мехнатшароит мухаё сохт.

  2) Хусусияти мархалаи дунёиро харчи бештар дар истехсолот чори мегардонидани автоматика электроника, техникаи хисоббарор такмил медихад. Гузаштан ба шаклхои олии автоматони имконият фарохам овард, ки чараёни истехсолот дар микёси восеътар автоматонида ва хосилнокии мехнат чандин маротиба баланд бардошта шавад.

  3) Зинаи нави инкилоби илму техника, ки мо ба он расидем, ба инкишофи пуравчи микроэлектроника, информатика, биотехнология, сохтмони роботехника, компютеркунони ва гайра алокаманд аст. Чихати характерноки ин давра чуни наст, ки пешрати илму техника ба мустахкамшавииитифоки байни истехсолот ва комёбихои физика, математика, кимиё, биология ва дигар илмхо оварда расонд, раванди мутахидгардони онхоро тезонд.

  Мохияи мархалаи хощираро дар пешрафти илму техеика чунин шарх додан мумкин аст, ки дар хаёти чамъияти торафт илм ба кувваи бевоситаи истехсолкунанда табдил ёфтааст. Ин маънои онро дорад ки:

  1) дониши илми чузъи хатмин хар шахси машгули чараёни истехсолот мегардад;

  2) истехсолот, чараёни технологиро (хусусан дар он чое, ки низомхои автоматии идора истифода бурда мешаванд) факат дар асоси ин идора кардан мумкин аст.

  3) фаъолияти таткикоти – илми ва конструктори ба звенои бевоситаи чараёни истехсоли табдил меёбад.

  Холо истехсолот харчи бештар сохаи истифодаи Амалию тенологии илм мегардад бо таъсири комёбихои илми сохахои нави истехсолот ба вучуд меоянд. Пешрафти илмию техники холо хам илм, хам технология, хам техника, инчунин низомиташкили мехнат ва идораи истехсолотро дар бар мегирад. Бинобар ин барои он, ки илм роли кувваи истехсолкунандаро ичро куна два ба пешрафти он мусоидат кунад, бояд назар ба истехсолот тезтар ривоч ёбад.

  Дар натичаи муносибати волюнтаристи ба иктисодиёт, тахриф шудани муносибатхои истехсолии сотсиалисти дар сохаи музди мехнат, камбудии низоми нархгузори ва хавосмангардони модди, дуруст ба хисоб нагирифтани хисоби хочаги «баробархакдихӣ», халал ёфтани шуомилоти пули дикат, надодон ба масъалаи танзими талаботу пешниходот, нодуруст фахмидани роли муносибатхои пуллию моли ва эътибори конуни арзиш, нодурустфахмихо оиди моликияти чамъияти дар замони сотсиолизм ва бисёр масъалахои дигар ба он оварда расанд, ки муносибатхои истехсоли монеъаи асоси пешравии куввахои истехсолкунаенда ва ин боиси вайроншавию аз байн рафтани комплекси ягонаи хочагии халк гардид.

  Аз инчост, ки диалектикаи инкишофи куввахои истехсол кунанда ва муносибатхои истехсоли талаб менамояд, ки дар холати ба вучуд омадани чунин ихтилофхо унсурони мушахаси таркахои муносибатро мохирона аз чихати хочагию иктисоди дигаргун сохтан ва бо дарачаи илму техникаи хозира замон, инчунин талаботирузафзуни одамон мувофик кардан зарур аст. Диалектикаи фаъолияти куввахои истехсолкунанда ва муносибатхои истехсолиро дар хамин маъно фахмидан лозим аст.