Субъект ва объекти маъорифат

Субъекти маърифат на танхо инсон, инсонхои алохида, балки дар мачмуъ тамоми чамъият аст. Ба таври дигар ба вучудоварандаи дониш хикмат тамоми инсоният аст.

Хамаи халкхо арзиш, акида ва маъёрхои ахлокии худро дорад, ки инъикосгари фарханги хамон хамон халк аст. Онхо субъекти донишро ташкил медихад.

Масалан, бо гузашти карнхо шахсони алохида, ки дорои махорат, лаёкат ва истеъдоданд арзиш ва урфу одатхои миллии худро барои насли замони худ ва оянда боки мегузоранд.

Объекти дониш ин предмет ва ходисоти олами объективи ва дар мачмуъ мачмуъ он чизе ки хаёт, яъне вокеъи вучуд дорад, ки он инсонро ба фахмидагири, дарккуни, баёни акида равона мекунад. Объект на предмети одди, балки чизе аст, ки хангоми мавриди мухокима дар шуури инсон карор гирифт номи он маълум мегардад. Инсон субъекти дониш аст. Харчанд у созанда, бунёдкор аст, вале дар фахмиши маърифати чамъияти объектро ташкил медихад. Масалан инсон хамчун объект мавриди омузиши фанхои алохида: раваншиноси, тибб, чомеъашиноси, биология мебошад. Равоншиноси майнаи иснонро тахкик мекунад. Тибб роххои ташхиси бемории инсон ва табобати онро. Социология – танзиму тартиб ва конуниятхои инкишофи хастии чамъиятиро ва гайра.

Хамин тарик раванди дониш бе назардошти шаходати шохидон, хуччатхо, пурсишхо, анкета, олотхои мехнатии офаридаи одамон, ёдгорихои фархангию таърихи, ки объекти онро ташкил медиханд инкишофнаёбанда ва фахмиданашаванда мебошад.

III. Манбаи нахустини дониш эхсос аст. Эхсос ин инъикоси шайъхои алохида, сифати предметхои олами объективи, ки бевосита ба узвхои хисси инсон таъсир мекунанд мебошад.

Маърифат хамеша аз шиносоии инсон бо предметхои олами беруна пайдо мешавад, ки ба узвхои хисси инсон таъсир мерасонанд. Ин далелро тачрибаи хамарузаи инсонхо собит мекунонанд. Барои омухтанипредметхои номаълум, аввалан мо бо он дуруст муоина мекунем. Агар фахмидани мохияти чиз барои мо мухим бошад бо воситаи даст ё бо муайян кардани маза ва хис кардани буй ба хосиятион ошно мегардем.

Мушохида зиндаи чизхо кадами аввалине аст барои гирифтани дониш. Масалан, дар вакти фаъолияти амали инсон тввассути органхои хис дар бораи ашёхо маълумотхои аввали мегирад. Узвхои хис шабех ба оина аст, ки бо воситаи онхо инсои оламро инъикос мекунанд.

Эхсос чи тавре кайт намудем дарачаи асосии пайдоиши дониши хисси аст. Предметхо дорои ранг, буй, маза, гарми, сарди, сахти, мулоим мебошанд, ки ба инсон таъсир карда дониш пайдо мекунанд.

Сомеъа, зоика, ломиса, босира, шомиа.

Зина ё дарачаи дигари дониши хисси идрок (восприятие) аст. Идрок – ин инъикоси бевоситаи таъсиркунандаи ашёхо ба узвхои хисси инсон, мохият ва муносибати онхост. Вакте мо ба предмет мушохиди мекунем хамоно мохият ва сифати предметро муайян менамоем. Тасаввур низ дарачаи пайдоиши дониши хисси аст.

(Идрок – тасвири пурраи инъикоси бевосита таъсиркунандаи предметхо ба узвхои хис,хусусият ва муносибати онхост).

Тассавур – ин шакли олим инъикоси хис дар намуди Тимсоли дониш, ки бевоситаи ба хотир наовардани объект пойдо карда нашавад. Нигохдории арзишхои гузашта шарти мухими ва вучудории тасавурот аст.

Образхои эхсос: осязательные – ломиса, зрительные – бинои, слуховые – шунавои, вибрационные – ларзиш (ан), температурные – харорати, обонятельные – шомиа, буй к-н, вкусовые – тамъ, маза. Дар дохили организм: эхсоси органини, эхсос дар холати хоракат – кинестезия.

Кадом предмете мо нагирем вай сифат, хислат, тарафхои гуногунро доро аст.

Масалан, як дона кандро мегирем: сахт, сафед, ширин, шакли муайян, хачм ва вазн дорад. Хамаи ин хусусиятхо дар як шайъ ифода ёфтааст. Аз ин ру мо онхоро кабул мекунем ва мефахмем на дар чудогунии мода, балки дар ягонагии он.

Аломат – ранг, буй, шакл, таъм ва гайра. Хамин тарик чи тавре Ленин менависад (дониш) «Аз мурокибаи зинда ба суи тафаккури абстракти ва аз он ба Амалия ин рохи ба даст овардани маърифати хакикист» От неивого созерцания к обстрактному мышлению и от него к практике — таков диалектический путь познания объективной реальности.

Маърифати назари (ақлӣ). Дониш ва обуранге, ки шаклхои дониши хисси додаст гани ва пурарзишанд. Вале бо хамаи ин онхо махдуд ва маърифати оламро пурра нишон надодаанд. Дониши хисси барои мо бахри маърифати ашёхои алохида ва сифатхои берунии онхо дониш медиханд. Вале барои дарки мохияти шайъхо ба мо дониши хакикиро дониши акли мегирад. Яъне, дониши хисси сифати дохилии чизхоро намеомузад.

Дониши акли ё худ мантики сифатан нав, давраи олии инкишофи дониш аст. Накши он дар он аён гашта, ки хислат, мохият ва аломатхои предметро кушода дихад.

Шакли асосии тафаккури мантики мафхум аст. Мафхум дар предмет на хамаи тарафхои онро инъикос мекунонад. Танхо хамон аломатхои вучуддошта, умуми дуюмдарачаро нишон медихад.

Мисол мегирем: мафхуми инсон. Дар ин мафхум аломатхои одамони алохида инъикос ёфтаанд. Дар он на дар барои миллат, чои зист, синну соли инсон маълумот дода мешавад. Он танхо чихатхои умуми, вучуддошта; махорат, арзишхои моддию маънави офаранда, фикркунандаги ва гуяндагиро ифода мекунад. Мафхумхои «дарахт», «хайвон», «синф», «истехсолот» — низ шабех ба ин мафхум аст.