Омори бозори мехнат ва музди мехнат

1. Мундарича ва вазифахои омори бозори мехнат

Омори бозори мехнат, омори ахолии иктисоди фаъол, шугл ва бекорй, омори вакти кори ва омори низоъхои мехнатиро дар бар мегирад. Иттилоот оид ба бозори мехнат, фишанги мухим хангоми тахияи сиёсати иктисодй ва ичтимоии давлат мебошад.

Нишондихандахои дарачаи шугл ва бекорй, музди мехнати миёна ва дигархо нишондихандахои мухимтарини макроиктисодй мебошанд, ки холат ва тараккиёти иктисодиётро тавсиф медиханд. Иттилоот барои бозори мехнат, барои шарикони асосии ичтимоии бозори мехнат -ташкилоти сохибкорон ва мехнаткашон бисёр зарур мебошад. Вай хангоми тахлили сатхи зиндагии ахолй ва ракобатпазирии сохахои иктисодиёт васеъ татбик карда мешавад.

Дар тачрибаи оморй чунин мафхумхо аз кабили ахолии иктисоди фаъол, бекорй, харочот барои кувваи корй, низоъхои мехнатй дохил карда шудаанд, ки дар шароити иктисоди накшавй предмета тахлили омори бозори мехнат набуданд.

Яке аз масъалахои асосие, ки дар назди бозори мехнат дар солхои охир меистад, чорикунии меъёрхои омори байналмиллалй, ки ба шароити иктисоди бозоргонй мутобиканд, мебошад.

Дар соли 1990 ИЧД1С Созишнома оид ба бозори мехнатро тасдик намуд.Точикистон ухдадорихои аз ин Созишнома барояндаро кабул намуд. Дар байни ин ухдадорихо коркард ва пешниходи маълумот ба ташкилоти байналмиллалй оиди масъалахои шугл, бекорй, музди мехнат ва дигар кисмхои омори мехнат мебошанд.

Барои чамъи маълумот ва бекорй, музди мехнат аз руи ихтисосхо, харочот барои кувваи корй мунтазам бо таткики интихобй ташкил мешавад, ки барномаи гузарониданашон бо мумайиз дар бюрои байналмиллалии мехнат ва дигар ташкилотхои байналиллалй фиристода шудаанд ва такризи мусбати мумайизи ин ташкилотро сохиб шудаанд.

Вазифахои асосии омори бозори мехнат дар давраи хозира аз инхо иборат аст:

• омузиши маълумоти чорй оиди ахолии иктисоди фаъол, шугпварзанда, бекор, таркиби шугл аз руи сохахо ва ихтисосхо;
• тадкики маълумот оиди харакати кувваи корй;

^я омузиши маълумот оид ба фонди вакт, таркиби он, инчунин хисобкунии нишондихандахои истифодаи вакти корй;

• тадкики маълумот оиди харочот барои кувваи корй, сохти динамикаи онхо;
• омузиши маълумот оиди низоъхои мехнат, инчунин хисобкунии нишондихандахои низоъхои мехнатиро барои сохахо, сабабхои бавучудой ва гайраро тавсифдиханда.

3.2.Омори шугли мехнат ва бекорй

Ахолии иктисоди фаъол он кисми ахолй мебошад, ки кувваи кории худро барои истехсоли махсулот ва хизматрасонй пешниход кардааст. Шумораи ахолии иктисоди фаъол коргарон ва бекоронро дар бар гирифта дар давраи тадкикшаванда муайян карда мешавад.

Ба ахолии шуглварзанда шахсони харду чинси 15 сола ва аз он калон, инчунин шахсони синнашон аз 15 поён, ки дар даври дидабаромадашаванда:

а) кори кироя дар вакти кории пурра ё нопурра барои мукофот (подош) ичрокарда, инчунин дигар кори даромадноки мустаъкилона ё барои шахрвандони дигар новобаста аз мухлати гирифтани музди мехнат ё даромад аз вазифа. Бекорони бакайдгирифташудаи корхои чамъиятии пардохтшавандаро ичрокунанда, ки ба воситаи муассисахои шугли ахолй дастрас намудаанд, талабагон ва донишчуёни дар хочагии кишлок бо роххати мактабхо корхои пардохтшавандаро ичро мекунанд, ба ахолии машгул мансуб намебошанд:

б) муваккатан дар чои кор аз сабаби касалй, ё ин ки лат хурдан гоибанд; беморонро нигохубин мекунанд; рухсатихои мехнатй, ё ин ки рузхои истирохатй, рухсатихои чубронй, товони вакти кории аз меъёр зиёд, ё ин ки дар рузхои истирохатй, кор аз руи чадвали махсус ба рох монда шудааст, дар захира будан (барои коргарони наклиёт), рухсатй барои хомиладорй, таваллуд ва нигохубини кудак, омузиш ва такмили ихтисос берун аз чои кор, рухсатии таълимй, рухсатй бе нигохдории музди мехнат ё нигохдории музди мехнат бо ташаббуси маъмурият, корпартой ва амсоли он ;

в) дар корхонахои оилавй бе пардохти музди мехнат кор ичро кардан.

Ба бекорон шахсони 15 сола ва аз он калон мансубанд, ки дар давраи дидабаромадашаванда:

а) чои кор надоранд;

б) ба чустучуи чои кор машгул будан, яъне ба идорахои шугли давлатй ва тичоратй мурочиат намудан, аз матбуот истифода бурдан, ба маъмурияти корхона мурочиат намудан, алокахои шахсиашонро истифода бурдан, ё ин ки барои ташкили корхои хусусй кушиш намудан;

в) барои ба кор cap кардан тайёр будан.

Ба бекорон шахсони бо роххати хадамоти шугл ба хондан фиристодашуда мансуб мебошанд.

Дарачаи бекорй ин вазни киёсии бекорон дар шумораи ахолии иктисоди фаъол мебошад. Давомнокии бекорй ин фосилаи вакте мебошад, ки дар давоми он одам кор мечуяд.

Ба ахолии иктисоди гайрифаъол ахолие мансуб аст, ки ба таркиби кувваи корй мансуб нест. Ин кисми ахолиро:

а) талабагон, донишчуён, ва курсантхои мактабхои рузона;

б) шахсони нафакагир аз руи синну сол;

в) шахсони нафакагир аз руи маъюбй (гуруххои 1,2,3);

г) шахсони ба корхои хона, нигохубини кудакон, хешовандони касал машгул буда;

г) шахсони ноумедгашта, яъне шахсоне, ки чустучуи корро катъ намуданд, аммо тайёранд кор кунанд;

д) дигар шахсоне, ки зарурати кор карданро надоранд, новобаста аз сарчашмахои даромади онхо, ташкил медиханд.

Ахолии иктисоди фаъол ба гуруххои зерин чудо мешаванд:

1. Коргарони кироя, ки фаъолияташон мувофики мачмуи коидахои баркароршуда ба амал меояд, ё идора карда мешавад.
2. Шахсоне, ки худро мустаъкилона ба кор таъмин менамоянд. Ба ин гурух шахсони дар асоси фардй коркунанда, кордихандахо, коргарони дар корхонахои оилавй бепардохт коркунанда, аъзои корхонахои коллективй мансуб мебошанд. Даромади онхо бевосита аз даромади дар натичаи истехсоли махсулот, ё ин ки хизматрасонй хосилшуда вобаста мебошад. Ин шахсон карорхои идоракунй кабул мекунанд, ки ба фаъолияти корхона таъсир мерасонад, ё ин ки ин корро ба души дигарон вогузор карда, барои фаъолияти бомуваффакияти корхона чавобгар мебошанд.

3.3.Таснифоти ах,олй аз руи макомоти шугл

Аз руи макоми шугли ахолй чунин таснифоти ахолй мавчуд аст:

1. Коргарони кироя — ин шахсоне мебошанд, ки бо рохбарони корхонахои шакли моликияташон дилхох шартнома бастаанд ва музди мехнати дар шартнома нишондодашударо дар шакли пули накд, ё ин ки натуралй мегиранд.
2. Шахсоне, ки ба фаъолияти фардй машгуланд — ин шахсони мустакилона фаъолияткунанда мебошанд, ки бе истифодаи мехнати кироя, ё ин ки истифодаи кутохмуддати он фоида ба даст меоранд.
3. Кордихандахо — ин шахсони корхонахои шахсии худ, фирма, фермахоро идоракунанда, инчунин шахсони ба фаъолияти тахассусй машгулбуда, ки доимо мехнати коргарони кирояро истифода мебаранд, мебошанд.
4. Коргарони дар корхонахои оилавй бе музд коркунанда — ин шахсоне мебошанд, ки дар корхонахои оилавии хешонашон бе музд мехнат мекунанд.
5. Аъзои корхонахои коллективй — ин шахсоне мебошанд, ки дар корхона кор карда, аъзои коллектив, сохиби ин корхона хастанд.

Коргарони кироя ба ду зергурухи зерин чудо мешаванд:

а) шахрвандон;

б) хизматчиёни харбй.

3.4.Нишондихандахои ба кор таъминкунй ва шугли ахолй

Шумораи мутлаки бекорон хамчун нишондихандаи лахзавй дар ибтидои хар як мох муайян карда мешавад. Дар давоми мох тагйирёбихои зерин ба амал меояд: як кисми бекорон ба кор медароянд, ба нафака гусел карда мешаванд, ба таълими тахассусй фиристода мешаванд, баъди таълими тахассусй ба кор кабул карда мешаванд.

Сифати таркиби бекорон аз руи чине, дарачаи маълумот, чои истикомат тавсиф дода мешавад. Махсусан шахсони синнашон пеш аз нафака, маъюбон, хизматчиёни харбии ба эхтиёт чавобдодашуда, чавонони синнашон аз 16 то 29 аз якдигар фарк мекунанд.

Ба нишондихандаи нисбй фоизи бекорони дар шумораи умумии шахрвандони кобили мехнати машгулнабудаи дар хадамоти шугл ба хисобгирифтаро мансуб донистан мумкин аст.

Шумораи миёнаи бекорон ва бакортаъминшударо барои мох, семоха, нимсола ва солона хисоб кардан мумкин аст.

Дида баромадани коэффитсиенти бекорй чолиби диккат мебошад. Дар давраи то ислохотй коэффитситенти бекорй чунин хисоб карда мешуд:

К_бекори =

Вай хамчун нишондихандаи захираи кувваи корй дар шароити камчинии (дефицит) он истифода шудааст. Дар тачрибаи чахонй коэффитсиенти бекорй аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад:

К_бекори =

Гайр аз ин, коэффитсиенти умумии бекорй дигар нишондихандахо татбик карда мешаванд, ки пахлухои гуногуни бекориро тавсиф медиханд. Коэффитсиенти бекориро аз руи формулаи зерин хисоб кардан мумкин аст:

К_бекори = (1)

Мисоли 1. Шумораи машгулон дар соли 2004 2087,8 хазор нафар ва бекорони ба кайдгирифташуда 42,9 хазор нафарро доданд. Коэффитсиенти бекорй ёфта шавад.

Х,ал. Мувофики формулаи (1) хосил мекунем:

К_бекори =

Дар баъзе холатхо шумораи машгулнабудагон аз шумораи бекорон ду маротиба зиёд аст (Руссия). Барои тавсифи шугли ахолй нишондихандахои махсуси мутлак ва нисбй истифода бурда мешаванд. Ба нишондихандахои мутлак, шумораи дар хочагии халк шуглдошта; таксимоти шуглдоштагон дар сохахои иктисодиёт, чине, синну сол, дарачаи маълумот; шумораи одамони синни кобили мехнати дар хочагии халк машгулбуда ва гайра мансуб мебошанд.

Нишондихандахои нисбй дарачаи ба хочагии халк чалб намудани ахолиро пурра ва гуруххои синну соли алохидаи он,

91

масалан, захирахои мехнатиро чалбмекунанд. Ба ин нишондихандахо коэффитсиенти шугли захирахои мехнатй, коэффитсиенти шугли ахолии синни кобили мехнат, коэффитсиенти шуглии ахолии кобили мехнатй дар синни кобили мехнат мансуб мебошанд.

Коэффитсиенти шугли ахолй аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад:

K_ш.а=. (2)

дар ин чо Sш.a.- шумораи ахолии шуглдошта,

S- шумораи умумии ахолй.

Коэффитсиенти шугли захирахои мехнатй аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад:

K_ш.з.м=. (3)

дар ин чо ШЗМ — шумораи захирахои мехнат мебошад.

Мисоли 2. Шумораи ахолии шуглдошта дар соли 2004 2087,8 хазор нафар, шумораи умумии ахолй 6780,4 хазор нафар ва шумораи захирахои мехнат 3785 хазор нафарро ташкил медихад. Коэффитсиентхои шугли ахолй ва шугли захирахои мехат ёфта шавад.

Хал. Аз формулахои (2) ва (3) истифода бурда, хосил мекунем:

K_ш.а=000=308_нафар’

K_ш.а=000=552_нафар

Инкоэффитсиентнисбатбаахолиисинникобилимехнат (а.с.к.м.) азруиформулаизеринхисобкардамешавад:

K_Ш^.а.с.к.м=

дар ин чо S_с.к.м.шумораи ахолии синни кобили мехнат.

K_Ш^{.а.с.к.м.к.м} =

дар ин чоS_{a.c.км.к.м.}— шумораи ахолии синни кобили мехнатй кобили мехнат.

S_{a.c.км.к.м.}=Шумораи ахолии синни кобили мехнат — шумораи ахолии синни кобили мехнатй кобили мехнатнабуда.

92

Байни хам алокдмандии нишондихандахои шугли ахолй чунин намуд дорад:

К_ш.а=

К_ш.а=К_{шугли одамони}*d_{а.с.к.м.к.м.}*d_{а.ас.к.м}*d_ЗМ

1. Баланси захирахои мехнат

Низоми балансхои захирахои мехнат — ин як катор чадвалхои байни хам алокаманд мебошад, ки раванди такрористехсолкунй ва истифодаи захирахои мехнати мамлакат ва худудхои алохидаи онро дар шароитхои мушаххаси тараккиёти чамъият тавсиф медихад.

Баланси захирахои мехнатй — системаи нишондихандахои шумора, таркиби захирахои мехнат ва таксимкунии онхоро дар сохахои хочагии халк ва шаклхои моликият, бекорон ва ахолии иктисоди гайрифаъол инъикос мекунад.

Баланси захирахои мехнат хар сол барои тамоми мамлакат ва минтакахои он тартиб дода мешавад.

Баланси захирахои мехнат аз ду кисм иборат аст. Дар кисми якум захирахо ва дар кисми дуюм таксимоти онхо нишон дода мешавад.

Захирахои мехнат — ин шахсони харду чине мебошанд, ки дар истехсоли махсулот ва хизматрасонй иштирок карда метавонанд. Дар шароити иктисоди накшавй захирахои мехнат яке аз нишондихандахои асосии омори шугл буд. Онхо дар шароити иктисоди бозоргонй низ ахмияти мухим доранд, зеро категорияхои ахолии иктисоди фаъоли шахсони бекор ва машгулбударо дарбаргиранда ва ахолии иктисоди гайрифаъоли дар синни кобили мехнат бударо якчоя мекунад.

Шумораи захирахои мехнатро дар асоси шумораи ахолии кобили мехнати дар синни кобили мехнатбуда ва шахсони коркунандаи берун аз синни кобили мехнат муайян мекунанд.

Сархади синни кобили мехнатро конун дар бораи мехнат (Кодекси мехнат) муайян мекунад.

Дар асоси маълумоти баланси захирахои мехнат сохтори таксимоти захирахои мехнатро тахлил намуда, динамикаи

93

азнавтаксимкунии захирахои мехнатро байни сохахои гуногун ва сохахои фаъолият назорат карда, оид ба шумора ва таркиби ахолии машгулнабуда маълумот хосил кардан мумкин аст.

Баланси захирахои мехнат стандарта омори байналмиллалие мебошад, ки барои мамлакатхо бо иктисодиёти накшавй тавсия шуда буд. Х,исобкунихои баланси захирахои мехнат барои мамлакатхои бо иктисодиёти бозорй низ ахамияти худро гум накардаанд, аммо схемаи баланс ба мафхуми омори шугли дар мамлакатхо бо иктисодиёти бозорй истифодашаванда бояд мувофик кунонида шавад. Бояд дар назар дошт, ки баланси ба сифати меъёрхои омори байналмиллалй кабулшуда, методология ва схемаи сохтани баланси захирахои мехнат пурра инъикос нашудаанд. Дар ин баланс як катор тагйирот дохил намудан лозим аст.

3.6. Муайянкунии шумора ва хайъати шахсони машгули мехнатбуда

Шумораи умумии шахсони дар иктисодиёт машгулбуда хамчун суммаи коргарони хамаи корхонахо ва ташкилоти тамоми намудхои моликият, ки фаъолияташон ба кайд гирифта шудааст, шахсони ба фаъолияти мехнати фардй машгулбуда ва коргарони корхонахои оилавии пардохтнашаванда муайян карда мешавад.

Шахсони машгулбуда мувофики намудхои асосии фаъолияти ташкилоту корхонахо, барои сектори фардй мувофики намудхои асосии шугли онхо ба мачмуи шахсони машгулбуда дар сохахои алохидаи иктисодиёт мувофики классификатори амалкунанда дохил карда мешавад.

Хамаи шахсони дар иктисодиёт машгулбуда вобаста ба намуди кори ичрокунанда, ё ин ки шугли хар як коргар, инчунин тахассусй он ба намудхои шугл мувофики классификатори шугли Ч,Т таксим карда мешавад. КИЩТ аз 9 гурухи калон иборат аст, ки ба зергуруххо, гуруххои таркибй ва гуруххои базисй таксим мешаванд.

Руйхати гуруххои бузурги КИЩТ

• Рохбарони хокимияти давлатй ва идорахои тамоми сатх, аз чумла рохбарони муассисахо, ташкилот ва корхонахо:
• мутахассисони дарачаи олии тахассусй:
• мутахассисони дарачаи миёнаи тахассусй:

94

« хизматчиёни ба тайёркунии иттилоот, хуччатгузорй, бахисобгирй ва хизматрасонй машгулбуда:

• коргарони сохаи хизматрасонй, хочагихои манзилй — маишй, савдо ва намудхои фаъолияти ба он наздик:
• коргарони тахассусманди хочагии кишлок, чангал, шикор, мохидорй:
• коргарони тахассусманди корхонахои калон ва хурди саноатй, сохтмон, наклиёт, алока, геология ва кофтуковхои геолога:
• операторхо, нозирони аппарат, машинистхо, челонгархо:
• коргарони бетахассус.

Дар стандартхои байналмиллалии классификатори шугл 10 гурухи калон мавчуд аст.

Шумораи миёна мувофики руйхат хамчун суммаи шумораи коргарон мувофики руйхат барои хамаи рузхои мох ба рузхои таквимии мох таксимшуда муайян карда мешавад. Ин бузургиро бо рохи таксими шумораи коргарон дар тамоми мох ба адади рузхои таквимии мох хосил кардан мумкин аст.

Дар холате, ки корхона мохи пурра кор намекунад (яъне дар давоми мох корро огоз мекунад, ё ба итмом мерасонад) шумораи миёна мувофики руйхат айнан хамин тавр муайян карда мешавад, яъне хамчун суммаи шумораи коргарон мувофики руйхат барои тамоми рузхои таквимии кори корхона таксими адади рузхои таквимии мох. Агар маълумот оиди руйхат барои тамоми рузхои мох мавчуд набошад, шумораи миёна мувофики руйхат барои мох хамчун суммаи шумораи коргарон мувофики руйхат дар ибтидо ва охири мох таксими ду муайян карда мешавад.

Шумораи коргарон мувофики руйхати миёна барои давраи аз як мох зиёдбуда (семоха, нимсола ва сол) мувофики формулаи миёнаи арифметикии маълумоти мохона муайян карда мешавад.

Мисол. Шумораи миёнаи коргаронро мувофики руйхат муайян кунед, агар дар мохи июн шумораи руйхати аз 1 то 8 — 350 нафар, аз 9 то 16 -368 нафар, аз 17 то 28 — 372 нафар, аз 29 то 30 — 390 нафарро ташкил дихад. Шумораи коргарони корхона мувофики руйхати миёна дар апрел 346 н. ва дар май 356 н. мебошад.

Шумораи миёнаи коргаронро мувофики руйхат дар мохи июн хисоб мекунем:

95

Хамин тарик, шумораи миёнаи коргарон мувофики руйхат дар мохи июн 366н. мебошад.

Агар шумораи руйхати миёнаро хамчун нимсуммаи шумораи руйхати дар ибтидо ва охири даври хисоботи хисоб кунем, он гох хосил мекунем:

Чй хеле мебинед, натичахо гуногун мебошанд. Бо усули якум натичаи нисбатан аникро хосил мекунем, чунки дар он маълумот оиди хамаи рузхои мох истифода бурда шудаанд.

Шумораи коргаронро мувофики руйхати миёна дар семохаи 2 муайян мекунем:

Шумораи коргарон мувофики руйхати миёна барои гурухи корхонахо, соха ва тамоми иктисодиёт хамчун суммаи шумораи руйхати миёнаи корхонахои алохида муайян карда мешавад.

3.7.Нишондихандахои харакати кувваи корй

Шумораи коргарони муассиса ва корхонахои алохида доимо тагйир меёбад. Ин тагйирёбй дар натичаи ба кор кабул кардан ва аз кор озод намудан ба амал меояд. Ч,араёни тагйирёбии шумораи коргарон, ки ба азнавтаксимкунии кувваи корй байни корхонахои алохида, сохахо ва минтакахо оварда мерасонад, харакати кувваи корй номида мешавад.

Харакати кувваи корй хама вакт ба амал меояд ва сабабхои он гуногун мебошад. Баъзе аз онхо бо сабаби тавсифи демографй: ба синни кобили мехнат дохил шудан ва аз руи синну сол ба нафака рафтан ба амал меояд. Тагйироти дар иктисодиёт баамаломада ба азнавтаксимкунии байнисохавй ва фазой коргарон оварда мерасонад. Тагйирёбии вазъи иктисодй ба ихтисор шудани чои корй, ё ин ки сохтани чои нави кор оварда мерасонад.

Харакати доимй аз руи манфиат ва талаботи худи коргарон низ ба амал меояд.

96

Х,ангоми омузиши омории харакати кувваи корй хачми умумии харакат, инчунин омилхои ба он таъсиркунанда муайян карда мешаванд. Барои ин нишондихандахои мутлак ва нисбии гардиши кувваи корй муайян карда мешаванд.

Нишондихандахои мутлаки гардиш оиди кабул ба адади умумии ба кор кабулшудагон дар давраи муайян аз руи хамаи сарчашмахои дохилшавй, гардиш оиди хоричшавй ба адади озодшудагон дар давр бо хама сабабхои озодшавй баробар мебошад.

Хангоми муайянкунй оиди кабул якчанд гурухи коргарон аз руи сарчашмахои дохилшавии он чудо карда мешаванд:

1. аз руи самти шугл ва бакортаъминкунй;
2. бо ташаббуси корхона (ташкилот);
3. аз дигар корхонаю ташкилот гузаронидан;
4. баъди хатми мактабхои олй ва миёнаи махсус.

Сабаби озодшавии коргарон инхо мебошанд:

1. даъват ба сафи артиш;
2. ба мактабхои олй бо тарки истехсолот дохил шудан;
3. ба дигар корхона ба кор гузаштан;
4. ба итмом расидани мухлати шартнома;
5. ба нафака баромадан (аз руи синну сол, маъюбй);
6. фавти коргар;
7. ихтисори чои кор;
8. бо хохиши худ;
9. ба кор набаромадан ва дигар вайронкунихои интизоми мехнат.

Гардиши изофаи кувваи корй, ки бо хохиши худ ва барои пайрон кардани интизоми мехнат аз кор рафтанро дар бар мегирад, чолиби диккат мебошад. Аз гардиши зарурии кувваи корй, ки аз корхонаю ташкилот вобаста нест ва аз гардиш оиди аз кор ба сабабхои тавсифи иктисодидошта ба амал оянда, гардиши изофагй ба он фарк мекунад, ки аксаран натичаи шароити мехнат, музди мехнат ва дигар сабабхое мебошад, ки коргарони корхонаро конеъ намегардонад.

Лч гардиши изофаи кувваи корй самаранокии фаъолияти корхона ва ташкилот паст мешавад, зеро воситахои зиёде барои ба чои нави корй мутобикшаии коргарони нав лозим аст, ха ропот барои нигохдории хизмати кадри корхона зиёд мешавад на талафоти харочот барои омузиши ихтисоси коргарони аз коррафта алокаманд зиёд мешавад.

Шумораи коргарони доимй дар давоми давраи хисоботй дар корхона коркунанда хамчун фарки байни шумораи коргарон мувофики руйхат дар ибтидои давр ва шумораи аз коррафтагон дар давоми давраи хисоботй муайян карда мешавад.

Барои ба шиддатнокии харакати захирахои мехнат бахо додан нишондихандахои нисбй низ истифода бурда мешаванд: коэффитсиенти гардиш оиди кабул:

коэффитсиенти гардиш оиди содирот:

коэффитсиенти аз корравй

Барои бахои холати шугл коэффитсиенти ивазкунии кувваи кориро истифода бурдан мумкин аст, ки хамчун нисбати шумораи коргарони кабулкардашуда ба шумораи озодкардашуда дар давр ё ин ки хамчун нисбати коэффитсиенти гардиш оиди кабул ва содирот муайян карда мешавад:

Дар холати ин коэффитсиент аз як калон будан на танхо ивазшавии коргарони аз коррафта ба амал меояд, балки чойхои нави корй ба вучуд меоянд. Дар холати ин коэффитсиент аз 1 хурд будан ихтисори чойхои корй ба амал меояд. Агар сухан дар бораи корхона ё сохаи алохида, ё тамоми иктисодиёт равад, пас ин вазъият ба зиёдшавии чои корй оварда мерасонад.

Барои тахлили дарачаи муътадилии коллективхои мехнатй коэффитсиенти таркиби доимиро истифода бурдан мумкин аст:

Маълумот оиди харакати кувваи корй барои корхонаю ташкилот, соха, вохиди худудй ва тамоми иктисдиёт коркард мешавад.

3.8.Вакти корй ва истифодабарии он

Вакти корй ин кисми вакти таквимие мебошад, ки барои истехсоли махсулот ё ин ки ичроиши намуди муайяни кор сарф шудааст.

Одам — рузхои ба кор хозиршавй ин одам рузхои коркарди аслй ва одам рузхои тамоман аз кор мондани (бозистодани) истехсолот мебошад. Одам — рузхои ба кор хозирнашудан ин рузхои босабаб ё бесабаб ба кор набаромадан мебошад.

Фонди таквимии вакти корй хамчун чамъи адади одам-рузхои ба кор хозиршавй ва хозирнашудан, ё ин ки одам-рузхои коркардашуда ва коркарданашуда хисоб карда мешавад.

Фонди табелии вакти корй хамчун фарки байни фонди таквимии вакт ва одам рузхои ид ва истирохатй муайян карда мешавад.

Фонди вакти кории максималй имконпазир микдори вакти максималие мебошад, ки мувофики конуни мехнат кор кардан мумкин аст. Сохтори фонди таквимии вакт хамчун нишондихандаи ибтидой барои муайянкунии фонди вакти кори дар расми 1 пешниход шудааст.

Фонди табелии вакт

Рузхои ид ва истирохат

Фонди максимали

Имконпазири вакт

Рухсатихои харсола

Хозир нишудан

Тамоми аз кор мондани (бозистодани) истехсолот

хозиршави

Вакти коркарди асли

Бо сабабхои узрнок

Бе узр хозир нашудан

Фонди таквимии вакт

Рухсатй барои тахсил бо ичозати маъмурият

Рухсатй барои хомиладорй ба кор набаромадан

касалй

дигар холатхои хозирнашавии

конун ичозатдода

Расми 1. Сохтори фонди таквимии вакти корй.

Коэффитсиентхои истифодабарии мафхумхои баёншуда аз
руи формулахои зерин хисоб карда мешаванд.

Коэфитсиенти истифодабарии-

фонди таквимии вакт =

Коэффитсиенти

истифодабарии фонди табелиивакт =

коэффисиенти истифодабарии

фонди вакти максималии имконпазир =

Мисоли 4. Маълумоти зерин мавчуд аст:

адади коргарон мувофики руйхати миёна 500

одам — рузхои коркардашудаи коргарони 0790

адади одам — рузхои аз кормонй 10

адади одам — рузхои ба кор хозирнашудан 71700

аз чумла:

рухсатихои харсола 9000

рухсатихои таълимй 120

рухсатй бо сабаби таваллуд 480

бо сабаби касалй хозир нашудан 5000

дигар хозирнашавихо, ки конун ичозат додааст 300

коргурезй(дермонй) 50

адади одам — рузхои ид ва истирохат 56500

адади одам рузхои коркардашуда 875241

аз чумла зиёда аз вакти мукаррарй 11079

Фонди таквимии вакти корй, фонди табелии вакти корй,
фонди вакти кории максимали имконпазир, коэффитсиентхои
истифодабарии фонди таквимии вакт, фонди табелии вакт,
фонди максималии имконпазир ёфта шавад.

Дарачаи истифодаи давраи кориро коэффитсиенти истифодаи
давраи корй К_ил.к инъикос мекунад. Вай чунин хисоб карда
мешавад:

Давомнокии миёнаи давраи корй нишон медихад, ки як коргар дар ин ё он давра ба хисоби миёна чанд руз кор кард. Барои мисоли мо 110790/500=221,58 руз.

Давомнокии максималии имконпазири миёнаи даври кори =117000/500=234 руз.

Х,амин тарик,

3.9.Омори интизоми мехнат ва низоъхои мехнат

Интизоми мехнат мувофики кодекси мехнат муайян карда мешавад.

Омори низоъхои мехнат хамчун кисми таркибии омори мехнат кисми нави оморро ташкил медихад.

Омори низоъхои мехнат дар асоси меъёрхои омори байналмиллалй дар конфронси 15-уми байналмиллалии оморшиносони мехнат соли 1993 кабул шудааст.

Дар омор низоъи мехнат — ин холати баамалоии норизогй байни мехнаткашон ва кордихандагон оиди масъалахои муайян ё гурухи масъалахое, ки оидашон мехнаткашон ё кордихандагон талабот мегузоранд, ё ин ки норозигй кордихандагон баён мекунанд.

Намудхои зерини низоъхои мехнати аз якдигар фарк мекунанд:

1. низоъи мехнат бе боздошти кор. Дар ин холат тарафхо талаботи худро пешниход мекунанд, ки бо рохл гуфтушунид, ё ин ки амалиёте дар вакти гайрикорй ташкил мекунанд, ки ба халли низоъ оварда мерасонад. Ин гуна амалиёт митинг, демонстратсия, гуруснанишинй, сохтани фтчитаи корпартой, эълони тайёрии пеш аз корпартой, ки тарафхои низоъбардорро барои халли низоъ ба гуфтушуниди паси миз водор мекунад.
2. Низоъхои мехнатй бо катъи кор. Ду намуди ин низоъхо аз якдигар фарк мекунанд: корпартой ва локаут (аз тарафи сармоядорон баста шудани корхонахо, то ки коргарон аз талаботашон даст кашанд).

Корпартой — ин муваккатан катъ кардани кор аз тарафи як ё якчанд гурухи мехнаткашон бо максади амалй гардонидани талаботхо, ё гаг ки мукобилият нишон додан, норозигй баён кардан ё ин ки талабот ё норозигии дигар мехнаткашонро дастгирй кардан.

Локаут-ин пурра, ё ин ки кисман бастани як ё якчанд чои корй, ё ин ки кушиши халалдор намудани фаъолияти муътадили кории мехнаткашон аз тарафи як ё якчанд кордихандагон бо максади чорй намудани талабот, ё ба онхо мукобилият нишон додан, ё ин ки талабот ё норозигии дигар кордихандагонро дастгирй намудан.

Низоъхои мехнати аз руи сабабхои пайдоишашон тасниф карда мешаванд. Ду гурухи низоъхо аз якдигар фарк мекунанд:

1. Низоъхое, ки дар натичаи гуфтушунидхои коллективй байни намояндагони сохибкорон ва ташкилоти мехнаткашон аз руи масъалахо ба сарбастагй омадаанд:

а) музди мехнат, мукофот ва дигар масъалахои додани музди мехнат;

б) шароити мехнат (давомнокии вакти корй, ташкили кор, техникаи бехатарй ва дигархо);

в) шугл (сиёсати кадрй, пешниходи хайъати коркунон, бастани корхона, таснифи хайат, масалан, ба корхои зеризаминй шуглварзанда мансуб аст);

г) фаъолияти иттифоки касаба.

1. Низоъхое, ки дар натичаи коркарди шартномахои коллективй ба амал наомада, бо сабабхои зерин ба амал омадаанд:

а) музди мехнат (сари вакт надодани музди мехнат, чараёнхои ба бекурбшавй алокаманд ва дигархо);

б) шароити мехнат (тагйирёбии давомнокии вакти корй, техникаи бехатарй);

в) шугл (аз кор пешкунии коргарон, бастани корхонахо, бе чуброн ба рухсатй фиристодан);

г) дастгирии дигар гурухи мехнаткашон бе пешниходи талабот ба кордихандахои худй.

f) эътироз (зидди сиёсати иктисодй, ё ин ки ичтимоии хукумат) ё ин ки пешниходи талаботи сиёсй;

д) дигар сабабхо.

Маълумот оиди низоъхои мехнат хар мох чамъ карда мешавад. Дар ин холат инхо ба назар гирифта мешаванд:

• адади корпартоихо ва локаутхо;
• микдори корхона ва ташкилоти ба низоъи мехнатй чалбшуда;
• шумораи мехнаткашони ба низоъи мехнатй чалбшуда.

Шахсоне, ки дар вакти корпартой бо сабаби касалй, рухсатй ва дигар сабабхои маъмурият ичозат дода, ё ин ки бе он дар чои кории худ набуданд, бояд аз шумораи ба низоъи мехнатй чалбшуда хорич карда шаванд.

Давомнокии низоъи мехнатй бо руз ва талафи вакти корй бо одам — руз ва одам -соат,инчунин адади бавосита ба низоъхои мехнатй чалбшуда( дар натичаи вайронкунии кори наклиёт, набудани ашёи хом, сузишворй ва энергия ва дигархо) ва зараре, ки корхона дар натичаи низоъи мехнатй мебинад (хачми махсулоти истехсолношуда) муайян карда мешавад.

Хднгоми муайянкунии микдори, низоъхои мехнатй мувофики критерияхои зерин — як корпартой хисоб карда Мешавад:

а) вобаста ба як низоъи мехнатии як корхона, ё ин ки ташкилот дар як вакт муваккатан корро катъ кардани гурухи коргарон;

б) вобаста ба як низоъи мехнатй (масалан, дермонии музди мехнат), ки гурухи коргарон дар корхонахои гуногун дар як вакт машгулбуда ба амал меоранд, муваккатан корро катъ кардан;

в) вобаста ба як низоъи мехнатй, ки коргарони ж корхона, ё ин ки коргарони корхонахои гуногун чалб шудаанд, дар холати катъшавии кор дар вактхои гуногун, аммо фосилаи байни катъшавихо аз ду мох зиёд набудан, муваккатан корро катъ кардан.

Маълумот оиди давомнокии низоъи мехнатй дар якчоягй бо аломатхо аз кабили микдори низоъхо, шумораи дар низоъхо иштирок карда ва микдори одам-рузхои дар натичаи катъи кор бо сабаби низоъи мехнатй талафшуда коркард мешаванд.

Инчунин адади миёнаи мехнаткашони дар як корпартой чалбшуда, микдори миёнаи вакти коркарданашуда дар як корпартой, давомнокии миёнаи як корпартой, микдори миёнаи вакти коркарданашудаи як коргари ба низоъ чалбкардашуда хисоб карда мешавад. Ин нишондихандахо барои сохахои алохида, минтакахо ва тамоми иктисодиёт коркард мешаванд.

Барои мукоисаи маълумоти оиди низоъи мехнатй дар сатхи давлатй чунин нишондихандахо истифода бурда мешаванд:

1. талафи вакти корй дар натичаи низоъ ба хисоби 1000 коргар:

Талафи вакти корй дар натичаи низоъ

*1ООО;

шумораи коргарон мувофики руйхати миёна

1. адади мехнаткашони ба низоъ чалбшуда ба хисоби 1000 мехнаткаш:

Адади мехнаткашони дар низоъ иштирокдошта

*1000.

шумораи коргарон мувофики руйхати миёна

Ин нишондихандахо барои сохахое хисоб карда мешаванд, ки низоъхои мехнатй чой доштанд.

Саволхои санчиши

1. Омори бозорй мехнат аз кадом кисмхо иборат аст?
2. Дар шароити иктисоди бозоргонй кадом категорияхои нав дохил карда шудаанд?
3. Вазифахои асосии омори бозорй мехнатро дар давраи хозира номбар кунед?
4. Ахолии иктисоди фаъол чист?
5. Ба ахолии шуглварзанда кихо мансубанд?
6. Ба бекорон кихо мансубанд?
7. Ба ахолии иктисоди гайрифаъол кадом кисми ахолй мансуб аст?
8. Ахолии иктисоди фаъол ба кадом гуруххо таксим мешавад?
9. Аз руи макоми шугл ахолии шуглварзанда ба кадом гуруххо чудо карда шудааст?
10. Шумораи мутлаки бекорон хамчун нишондихандаи лахзавй кай муайян карда мешавад?
11. Коэффитсиенти бекорй аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
12. Коэффитсиенти шугли ахолй аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
13. Коэффитсиенти шугли захирахои мехнат аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
14. Коэффитсиенти шугли ахолй нисбат ба ахолии синни кобили мехнат аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
15. Баланси захирахои мехнат чиро инъикос мекунад?
16. Кадом шахсон ба захирахои мехнат мансубанд?
17. Шумораи захирахои мехнат чй гуна муайян карда мешавад?
18. Классификатори шугли ЧТ аз чанд гурухи бузург иборат аст?
19. Сарчашмахои ба кор дохилшавии коргаронро номбар кунед?
20. Сабабхои аз кор озодшавии коргаронро номбар кунед?
21. Коэффитсиенти гардиш оиди кабул аз руи кадом формула Хисоб карда мешавад?
22. Коэффитсиенти гардиш оиди содирот аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
23. Коэффитсиенти таркиби доимй аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
24. Вакти корй чист?
25. Фонди таквимии вакти корй чй гуна хисоб карда мешавад?
26. Фонди табели вакти корй чй гуна хисоб карда мешавад?
27. Фонди вакти кории максималии имконпазир чист?
28. Коэффитсиенти истифодабарии фонди таквимии вакт аз руи кадом формула хисоб карда мешавад?
29. Омори низоъхои мехнат дар асоси чй ва кай кабул карда шудааст?
30. Кадом намудхои низоъхои мехнат аз якдигар фарк мекунанд?
31. Корпартой чист?
32. Локаут чист?